جرجان یادگار شهرنشینی ایرانیان/معماری باستانی بیرون زده از دل خاک

به گزارش گلستان24، شهر تاریخی جرجان یکی از شهرهای بزرگ جهان اسلام بوده است که با شهرهایی همچون ری، مرو و جندی شاپور برابری می کند. این شهر معماری و شهرسازی بسیار پیشرفته ای داشته که با کاوش های انجام گرفته، معلوم شد که بیش از ۱۰۰۰ سال قبل دارای فاضلاب شهری، خیابانهایی با سنگفرش های منقش آجری و سیستم آبرسانی به خانه ها بوده که از طرح شهرسازی و وجود نقشه برای ساخت آن خبر می دهد.

شهر جرجان در نزدیکی شهرستان گنبدکاووس و در جوار امام زاده یحیی بن زید این شهرستان قرار دارد. آبگینه ها و سفال های ارزشمند به دست آمده از دفینه های جرجان نیز گویای این مطلب است که این شهر یکی از مراکز صنعت آبگینه و سفال در دوره های بعد از اسلام یعنی سده های ۵ و ۶ هجری شمسی بوده است.

خرابه های شهر جرجان که اکنون در سه کیلومتری جنوب غربی شهر گنبدکاووس قرارگرفته و در زمان آبادی ۱۲۰۰ هکتار را شامل می شده در قرن اخیر به علت های مختلف چون کاوش های غیرمجاز، توسعه کشاورزی و ساخت خانه های جدید، از بین رفته و فقط مساحتی در حدود ۲۵۰ هکتار در دوسوی گرگان رود از آن باقی مانده است.

در اصل این شهر در زمان ساسانیان بر روی ویرانه های برجای مانده از شهری ساسانی بنا شد و به صورت چندضلعی نامنظم همانند شهرهای منطقه در قبل از اسلام ساخته شده است.

همه معابر اصلی و فرعی شهر با آجر و به صورت نقوش هندسی زیبا سنگفرش و چیده شده و شهر جرجان مانند همه شهرهای آباد منطقه، دیوارهایی برای حصارهای داخلی، خارجی و خندقی بین دو دیوار داشته که اهالی شهر را از گزند دشمنان مهاجم حفظ می کرد.

هر چند مصالح ساختمانی حصار شهر از آجر، سنگ و گچ بوده اما به علت تخریب شدید در سال های گذشته، از ارتفاع و عرض حصارها و خندق اطلاعی در دست نیست.

«جاوید ایمانیان» مدیر پژوهشی شهر تاریخی جرجان - گنبد قابوس در مورد این شهر می گوید: با بررسیهایی که از شهر جرجان صورت گرفته ثابت شده که این شهر از یک معماری و شهرسازی پیشرفته بهره مند بوده است.

از ویژگی های جالب این شهر، کانال فاضلاب سراسری بوده که این مسأله اهمیت فراوانی در بهداشت شهر داشته است. این کانال سرپوشیده، فاضلاب هر واحد مسکونی را از شهر خارج می کرده است. عمق کانال فاضلاب سه متر بود که با آجر و به صورت طاق گهواره ای ساخته شده است.

همچنین واحدهای مسکونی دارای چاههای متعدد آب و آذوقه بوده و هر واحد مسکونی از کانال اصلی آب شهر مشروب می شد.

از آثار با ارزش معماری شهر جرجان ساخت خیابان ها و گذرهای آجری است که با ویژگی های خاصی در شهر ایجاد شده. ساخت هریک از خیابانها که باتوجه به نیاز و اهمیت نقاط مختلف شهر صورت گرفته، تاکنون در کمتر شهرهای اسلامی دیده شده است.

خیابان ها و گذرهای شهر جرجان طرح شبکه بندی داشته و از شمال به جنوب و از شرق به غرب امتداد یافته و تقریباً همه شهر را در برمی گرفته است که می توان آن را نهایت ذوق و استادی معماران و شهرسازان جرجان دانست.

یکی از خیابان های کشف شده، خیابانی است که از دو نقطه شهر یعنی امامزاده یحیی (ع) شروع و به گرگان رود ختم می شده است. عرض آن ۱۰متر و طولش از شمال تا جنوب شهر است.

با کاوش این خیابان، حدود ۲۰۰ متر از طول آن آشکار شده است که بررسی ها نشان می دهد این خیابان در مجموع حدود ۲کیلومتر طول داشته و مربوط به ساخت و سازهای عهد سامانی است که به مرور زمان با بازسازی خیابان شکل آن تغییر یافته.

به این ترتیب که از قسمت های میانی خیابان برای کانال آب استفاده می کردند و با تعریض خیابان آن را به صورت بلوار مانند درآوردند که به احتمال، آب این کانال به ساختمان های اطراف خیابان منتقل می شده است.

خیابان دیگری هم از طرف شرق تا مقبره قابوس امتداد می یافته که این خیابان با آجر ساخته شده است و از نظر معماری قسمت های لبه خیابان کمی مرتفع تر از قسمت های میانی بوده تا به هنگام باران، آب های زائد از قسمت های مرکزی به خارج سرازیر شود. عرض این خیابان سه متر بوده است.

کشف خیابان های یادشده به علاوه دیگر گذرها و کوچه های شهر نشان می دهد که شهر جرجان در قرون میانی اسلام یک نقشه شهرسازی پیشرفته داشته است. یکی دیگر از ویژگی های این شهر تاریخی، عبور گرگان رود از وسط شهر است، به این ترتیب شهر جرجان در دو سوی رودخانه واقع و به دو بخش نام های دهستان (شیعه نشین) و بکرآباد(سنی نشین) تقسیم شده بود که به وسیله پل های آجری به هم مرتبط بودند.

ارگ که در قرون اسلامی دهستان نامیده می شده در قسمت مرکزی شهر واقع شده و شکلی ۶ ضلعی داشته است. بناهای مذهبی و همچنین کارگاه های صنعتی شهر در میان و اطراف ارگ متمرکز بوده است.

در خرابه ای شهر جرجان تپه های به نسبت مرتفعی وجود داشته که در کاوش های غیرمجاز یک قرن اخیر از بین رفته است. اما در یکی از این تپه ها آثار ساختمانی یک تالار ستوندار و کوره های آهنگری به دست آمده است.

به نظر می رسد این کارگاه های صنعتی اغلب در جنب خیابان های اصلی شهر قرار داشته است. صنعت شیشه و سفال گری از معروف ترین صنایع شهر تاریخی جرجان است که نمونه هایی از آن هم اکنون در موزه های معروف داخلی و خارجی نگهداری می شود و یکی از بزرگترین گنجینه های یافت شده از شهرهای اسلامی زمان قدیم است.

هرچند شهر تاریخی جرجان در حملات مغول به سال ۶۱۷ هجری قمری از بین رفت اما از خرابه های به جای مانده این شهر هنوز شکوه و عظمت آن آشکاراست و تنها نماد برجای مانده از این شهر تاریخی یعنی «برج گنبدقابوس» گواهی براین مدعاست.

از این رو شهر تاریخی جرجان یکی از پر ارزش ترین آثار برجای مانده از دوران اسلامی با شماره ۴۰ در فهرست آثار باستانی در سال ۱۳۱۷ به ثبت رسیده است. هم اکنون کار مطالعات پژوهشی این شهر باستانی را در سطح ملی، پایگاه پژوهشی شهر جرجان و گنبدقابوس انجام می دهد. برنامه هایی که این پایگاه در آینده اجرا خواهد کرد شامل اسکنرلیزر یا تهیه تصاویر سه بعدی از محل، ادامه کاوش های باستان شناسی برای شناخت بیشتر شهر، حفاظت از محوطه هایی که باستان شناسان آن را یافته اند و در نهایت ایجاد سایت موزه شهری است.

منبع: مهر