«طوق بندان» و «دسته چوبی» عزاداری ویژه گرگانی‌ها در محرم

بازآمد بوی ماه محرم، صدای طبل و سنج و نوای نوحه‌های یا حسین. تعزیه و شبیه‌خوانی و رنگ مشکی. مغازه‌های گرگان با پرچم‌های سیاه آذین‌شده‌اند، تکایا و مساجد رخت سیاه بر تن کرده‌اند، دیگر خبری از نورپردازی های عید غدیر نیست، چه کوتاه بود فاصله غدیر تا عاشورا.

به گزارش گلستان 24، مردم دیار دارالمؤمنین همانند سایر هم‌وطنان، خود را آماده ماه محرم، ماه خون و قیام کرده‌اند. مراسم عزاداری امام حسین (ع) سال جاری در گرگان با ندای لبیک یا حسین (ع) در حسینیه‌ها و تکایا رسماً آغاز شد.

گرگانی‌ها با انجام مراسمی مانند «علم‌گردانی»، « طوق بندان»، «چهل‌منبر» و «دسته چوبی» در ماه محرم، به‌نوبه خود در راه حفظ ارزش‌های محرم و فرهنگ وفاداری و مردانگی ابوالفضل العباس (ع) تلاش می‌کنند.

علی‌رغم فراموشی برخی آیین‌های سنتی عاشورایی، شیوه عزاداری سنتی مردم گرگان در دهه اول محرم منحصر به فرد است و برخی از رسوم اجراشده محرم در استرآباد، تنها مختص این دیار تاریخی ایران است. برخی از این رسوم تاریخی نیز به‌عنوان میراث معنوی به ثبت ملی رسیده است. به‌عنوان‌مثال مراسم «طوق بندان» در اجلاسیه پیرغلامان به‌عنوان میراث معنوی با شماره ۴۳۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

طوق بندان

طوق بندان از مراسم خاص مردم گرگان است که روزهای چهارم تا دهم محرم و در ساعت پیش از اذان مغرب در محلات تاریخی گرگان برگزار می‌شود. ترتیب اجرای این مراسم در محلات گرگان به این‌گونه است طوق بندان محله «میرکریم» روز چهارم، طوق بندان محلات «نعلبندان»، «پاسرو» و «میخچه گران» روز پنجم، محلات «سرچشمه»، «سبزه مشهد»، «سرپیر» و «دباغان» در روز ششم محرم، طوق بندان محلات «میدان عباسعلی» و «دربنو» و«دوشنبه ای» و «شاهزاده (شازده) قاسم» در روز هفتم و طوق بندان محلات «ملل» و «آلوچه باغ» در روز هشتم برگزار می‌شود.

آیین «علم‌گردانی» یا «علم گردش» با بیش از یک قرن سابقه طبق سنت هرساله و دیرینه، همزمان با هفتمین روز محرم به یاد علمدار کربلا در روستای کفشگیری برگزار می‌شود.

دسته چوبی

یکی دیگر از مراسم ایام شهادت امام حسین (ع) «دسته چوبی» در گرگان است که شب دوازدهم ماه محرم مصادف با روز سوم شهادت امام حسین(ع) برگزار می‌شود و مردم از بعضی محلات قدیم گرگان مانند سبزه مشهد، سر پیر، دباغان و میخچه گران با دسته چوبی عازم محلات دیگر می‌شوند.

درواقع دسته چوبی شبیه دسته زنجیرزنی است، با این تفاوت که افراد یک چوب یا نی به طول یک متر را به شکل عمودی به دست می‌گرفتند و بر بالای سر می‌بردند، آن را به بالا و پایین حرکت می‌دادند و با دست دیگر سینه می‌زدند و اشعار خاصی را در مسیر راه می‌خواندند.

تشکیل دسته چوبی با روشن کردن چند مشعل و به دست گرفتن چوب انجام می‌شود، آنگاه با شعار «مدد یا علی» حرکت عزاداران به سمت محلات دیگر آغاز می‌شود. این دسته برای عزاداری در محلات و حرکت در مسیر راه، اذکار یا اشعاری دارند که آن را مدام تکرار می‌کنند.

پدر تاریخ‌نگاری جامع گرگان بابیان اینکه مراسم رایج محرم در گلستان به دلیل داشتن ریشه مذهبی، تفاوت چندانی با شهرهای دیگر کشور ندارد، اظهار کرد: دهه‌های متمادی است که مراسم عزاداری از اول محرم تا چند روز بعد از تاسوعا و عاشورا ادامه می‌یافت و اکنون نیز چنین است.

اسدالله معطوفی افزود: دسته‌های مختلف سینه‌زنی، زنجیرزنی، روضه‌خوانی‌های مردانه و زنانه (آشوری) و گرمی بازار تکایا و سقاخانه‌ها از ویژگی‌های بارز محرم در استرآباد قدیم و گلستان فعلی است.

این محقق، نویسنده و پژوهشگر تاریخ ادامه داد: دسته چوبی محلات تاریخی گرگان یکی از این رسوم است که گفته می‌شود از همان سال‌های شهادت امام حسین (ع) و یارانش در این دیار اجرا می‌شود.

وی اضافه کرد: افراد دسته چوبی غالباً در میدانگاهی محلات به عزاداری می‌پردازند و تعدادی مشعل گیر مراسم عزاداری را روشن نگه می‌دارند و در برخی از محلات استرآباد نیز به همراه دسته چوبی «طوق» یا «علم» نیز حمل می‌شود.

معطوفی افزود: اوج مراسم دسته چوبی در گرگان اواخر دوره قاجار و اوایل دوره رضاشاه بوده و چند سالی است به همت برخی از جوانان محلات مختلف این سنت یک‌بار دیگر احیاء شده است.

چهل‌منبر

«چهل‌منبر» یا «پامنبری» یکی دیگر از رسوم قدیمی عزاداری ماه محرم گرگانی‌هاست که طبق آن غروب روز تاسوعا مردم به درب منازلی می‌روند که منبرهای عزاداری دارند و با روشن کردن شمع در پای آن‌ها برای برآورده شدن حوایج خود دعا می‌کنند، چراکه گرگانی‎ها اعتقاددارند اگر کسی شمع روشن کند و بر روی چهل‌منبر بگذارد حاجتش برآورده می‎شود.

مراسم چهل‌منبر گرگان از آیین‎های ماه محرم است و به‌عنوان میراث معنوی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این اثر که با شماره ۵۵۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده از مراسم آیینی ماه محرم در روز تاسوعا است که تنها در محلات قدیمی گرگان برگزار می‎شود.

 خانه‎های گرگانی منبر خود را بیرون از درب منزل قرار می‎دهند، تا هرکسی نذری دارد شمعی روشن کند و بر روی آن قرار دهد.

دسته‎های عزاداری در عصر روز تاسوعا مهیا می‎شوند و در خیابان‎ها و کوچه‎ها به زنجیرزنی می‎پردازند، سپس مراسم پامنبری آغاز می‎شود و تا نماز مغرب و عشاء ادامه دارد.

تعزیه و شبیه‎خوانی

تعزیه‎خوانی و شبیه‎خوانی ازجمله آداب ماه محرم بوده است که متأسفانه امروزه به فراموشی سپرده‌شده و تعزیه‎خوانان زبردست و مهار، دار دنیا را وداع گفته‎اند. درهر شهر گرگان هم تعزیه‌خوانی برگزار می‌شود اما خیلی کمرنگ‌تر از گذشته.

هنرمندان گرگانی هم با برپایی تکیه هنرمندان در خانه امیرلطیفی یا خانه کبیر شهر گرگان با اجرای برنامه‌های متعددی ازجمله برگزاری تعزیه، مراسم شعرخوانی، اجرای نمایشنامه خوانی و ... ارادت خود را در قالب هنر به سرور و سالار شهیدان ارائه می‌کنند.