دومین دیواردفاعی دنیا در رؤیای یونسکو؛«سداسکندر»زیرخاک پنهان ماند

«سد اسکندر»، «مار سرخ» یا «دیوار گرگان»؛ این‌ها نام دومین دیوار دفاعی دنیا بعد از دیوار چین ازنظر طول است. گرچه بخش زیادی از این سازه ۲۰۰ کیلومتری که در شمال استان گلستان قرار گرفته و شرق استان را به غرب آن متصل کرده زیرخاک پنهان است، اما همچنان بقایای این اثر تاریخی نمایانگر هنر ایرانیان باستان است.

به گفته پژوهشگران، دیوار تاریخی یا دیوار دفاعی گرگان، در دوره ساسانیان یا به روایت برخی در دوره اشکانیان ساخته‌شده است. در منابع تاریخی این اثر به ‌نام‌های دیگر مانند «سد پیروز»، «سد اسکندر»، «سد انوشیروان»، «قزل‌آلان» و مار سرخ (به دلیل رنگ آجرهای آن) هم شناخته می‌شود.

به گزارش گلستان 24، دیوار تاریخی گرگان از شرق دریای خزر شروع‌شده و پس از عبور از ضلع شمالی «گرگان رود» و دشت‌های وسیع شهرستان‌های بندر ترکمن، آق‌قلا، گنبدکاووس و کلاله به کوه‌های «پیشکمر» در شرق استان گلستان ختم می‌شود.

همچنین این دیوار پس از عبور از روستاهای «چترکروک»، «سیاقلیق»، «عزیزآبادپایین»، «قره‌یسر»، «صخره‌های گرگز»، «گرگاندوز»، «زاوپایین» و دره‌ای به همین نام به صخره‌های «بیلی کوه» و محدوده پارک ملی گلستان می‌رسد.

این دیوار تاریخی با طول ۲۰۰ کیلومتر بعد از دیوار چین دومین دیوار بلند آسیا لقب گرفته و با توجه به اهمیت این دیوار در تابستان سال ۱۳۷۸ با شماره «۲۳۴۵» به ثبت رسیده است.

مطالعات باستان‌شناسی که در دریای خزر انجام‌شده نشان می‌دهد بخشی از دیوار در زیرآب واقع‌شده و بخشی دیگر آن در منطقه بیابانی و کوهستانی قرارگرفته است. بر اساس همین مطالعات حتی تا ارتفاعات کوه‌های «پیشکمر» کلاله رگه‌هایی از دیوار دیده‌شده است.

در کنار این دیوار تاریخی مناطق صنعتی، مسکونی و کشاورزی قرارگرفته که هرکدام از آن‌ها به‌نوعی باعث آسیب رساندن به این دیوار تاریخی می‌شود و این دیوار به طور دائم در معرض تخریب عوامل انسانی و طبیعی قرار دارد.

در سفر ریاست سابق سازمان میراث فرهنگی به گلستان، وقتی آیت‌الله نورمفیدی خواستار تسریع در روند احیای این دیوار می‌شود، سلطانی‌فر از وجود آن اظهار بی‌اطلاعی می‌کنداین اثر تاریخی که در دنیا بی‌نظیر است اکنون در حالی به کانون توجه فعالان گردشگری تبدیل‌شده که سال‌های طولانی مهجور مانده است. بی‌توجهی به این اثر حدود دو هزار ساله آنجا تشدید می‌شود که در سفر ریاست سابق سازمان میراث فرهنگی به گلستان، وقتی آیت‌الله نورمفیدی خواستار تسریع در روند احیای این دیوار می‌شود، سلطانی‌فر از وجود آن اظهار بی‌اطلاعی می‌کند.

احیای دیوار دفاعی گرگان به‌عنوان یک اثر تاریخی بین‌المللی بارها در محافل مختلف به‌خصوص خطبه‌های نماز جمعه مورد تأکید قرار گرفته است. به گفته امام‌جمعه گرگان در شرایطی که کشاورزی گلستان پاسخگوی نیاز اقتصادی استان نیست، با کمک گردشگری می‌توان تحول ایجاد کرد و این اثر، یعنی دیوار تاریخی گرگان یکی از ظرفیت‌هایی است که نه‌تنها برای استان بلکه در سطح ملی مؤثر خواهد بود.

به عنوان نمونه مشابه این اثر می‌توان دیوار چین را مثال زد. دیوار چین با برنامه‌ریزی مدیران این کشور به یکی از قطب‌های مهم درآمدزایی تبدیل‌شده و سالانه میلیون‌ها نفر برای بازدید از آن به چین سفر می‌کنند.

با نگاه به دیوار چین و نحوه درآمدزایی از این دیوار بزرگ می‌توان به این نکته پی برد که هزینه برای احیای شاخص‌ترین اثر تاریخی استان یا حتی کشور، سرمایه‌گذاری عظیم برای درآمدزایی است. بااین‌حال همچنان شاهدیم، جز تلی از خاک چیزی برای نمایش دیوار تاریخی گرگان وجود ندارد.

حداقل یک کیلومتر از دیوار گرگان احیاء شود

امام‌جمعه گرگان در جلسه با مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گلستان که چندی پیش برگزار شد، به اهمیت دیوار تاریخی گرگان به‌عنوان یکی از آثار مهم گلستان و کشور اشاره و تأکید کرد که اگر این دیوار احیاء شود در گردشگری کشور و گلستان بسیار مؤثر خواهد بود، حتی اگر امکانش باشد باید یک کیلومتر از آن را احیاء کرد تا گردشگران بیایند و ببینند زیرا جاذبه گردشگری خاص خود را دارد.

علی‌رغم همه تأکیدها مشکلات فراوانی پیش روی احیاء و ثبت جهانی دومین دیوار طولانی دنیا در گلستان قرار دارد.

گلستان پیش‌ازاین تجربه ثبت اثر در میراث جهانی را داشته است و در سال ۹۱ برج گنبد به‌عنوان بلندترین برج آجری جهان در یونسکو ثبت شد؛ اتفاقی که بسیاری پس‌ازآن انتظار داشتند شاهد تغییرات چشمگیر در حوزه گردشگری باشند، ولی این اتفاق رخ نداد.

لذا کارشناسان می‌گویند با وضعیت مدیریت موجود و زیرساخت‌های فعلی، ثبت جهانی دیوار گرگان هم تأثیری در گردشگری ما نخواهد داشت.

گلستان نیازمند طرح جامع گردشگری است

به سراغ مهدی سقایی، کارشناس گردشگری رفتیم تا از ظرفیت‌هایی که ثبت جهانی و احیای این دیوار تاریخی می‌تواند در استان گلستان ایجاد کند مطلع شویم.

سقایی بابیان اینکه دیوار تاریخی به لحاظ گردشگری به‌تنهایی قابلیت عرضه ندارد، اظهار کرد: برفرض اگر دیوار دفاعی گرگان مانند دیوار چین ساخته‌شده هم بود بازهم قابلیت عرضه نداشت چراکه برای جذب گردشگر تنها نیاز به جاذبه گردشگری نداریم و عوامل زیادی در این زمینه دخیل هستند.

وی ادامه داد: وجود دیوار تاریخی گرگان و نامش شاید جذب‌کننده باشد اما برای اینکه این اثر تاریخی از جذابیت کافی برخوردار باشد نیازمند چند عنصر مختلف هستیم.

سقایی با اشاره به عناصر لازم برای جذب گردشگر در دیوار تاریخی گرگان گفت: زیرساخت‌ها در محل این دیوار باید به‌گونه‌ای فراهم شود که دسترسی به آن آسان باشد و علاوه بر دسترسی آسان باید خدمات لازم برای جذب گردشگر در نزدیکی این دیوار ارائه شود، به‌عنوان‌مثال در شعاع مشخصی از دیوار خدمات مهمان‌نوازی مانند اقامت، پذیرایی، تجارت و ... ارائه شود.

این کارشناس گردشگری گفت: عنصر دیگر این است که نهادها و سازمان‌هایی در کنار هم فعالیت و تلاش کنند دیوار تاریخی گرگان به‌عنوان جاذبه و محصول گردشگری قابلیت عرضه پیدا کند.

سقایی ادامه داد: اگر این چند عنصر را باهم ترکیب کنیم و در کنار جاذبه خود دیوار قرار دهیم دیوار دفاعی گرگان می‌تواند قابلیت جذب گردشگر را به لحاظ فنی دارا باشد.

تنها بخشی از دیوار بازسازی شد

وی اظهار کرد: ما باید بدانیم و درک کنیم که دیوار گرگان هنوز به‌عنوان یک مسیر مشخص‌شده و به‌عنوان یک اثر تاریخی دارای جاذبه‌ نیست چراکه تنها بخش‌هایی از دیوار بازسازی‌شده است.

ما باید به دیوار گرگان عینیت دهیم چراکه نمی‌توانیم گردشگر را به محل دیوار تاریخی ببریم و بگوییم در این مسیر زمانی دیوار گرگان وجود داشته استسقایی بابیان اینکه مهم‌ترین گام در جذب گردشگر ایجاد عینیت است، تصریح کرد: ما باید به دیوار گرگان عینیت دهیم چراکه نمی‌توانیم گردشگر را به محل دیوار تاریخی ببریم و بگوییم در این مسیر زمانی دیوار گرگان وجود داشته است بلکه باید کاری کنیم این دیوار برای گردشگر قابل‌لمس باشد.

وی با بیان اینکه این عینیت دادن باید توسط کارشناسان میراث فرهنگی بررسی شود، اظهار کرد: ثبت جهانی یک اثر گام بسیار مهمی برای ایجاد جذابیت در یک اثر میراث فرهنگی است اما ما برج قابوس را ثبت جهانی کرده‌ایم و باید از خود بپرسیم آیا از زمانی که ثبت جهانی شده است توانسته‌ایم به‌اندازه‌ای که باید از گردشگر خارجی بهره‌مند شویم یا نه که متأسفانه پاسخش خیر است.

وی تصریح کرد: پس ثبت جهانی به‌تنهایی در جذب گردشگر تأثیری ندارد بلکه برنامه‌ریزی مبتنی بر آن است که می‌تواند سبب جذب گردشگر شود.

این کارشناس گردشگری با بیان اینکه اهمیت دیوار گرگان بر هیچ‌کس پوشیده نیست، گفت: ما در وهله نخست باید یک کلیات از برنامه گردشگری استان تعریف و در این کلیات دیوار دفاعی را به‌عنوان یک جاذبه مناسب مطرح کنیم و تا زمانی که کلیات گردشگری استان شکل نگیرد نمی‌توانیم تک‌تک جاذبه‌های استان را معرفی کنیم.

لزوم به‌روزرسانی برنامه احیای دیوار دفاعی گرگان

همان‌طور که تأکید شد، دیوار گرگان نه‌تنها شناخته‌شده نیست، بلکه به دلیل دفن شدن در زمین شرایط بازدید گردشگران را هم ندارد. بااین‌حال به همت میراث فرهنگی گلستان فعالیت‌هایی در راستای احیاء و اکتشاف بخش‌های مختلف دیوار گرگان انجام‌شده است.

«حمید عمرانی» مدیر پروژه دیوار تاریخی گرگان است. البته این پروژه پیش از این مدیرانی همچون «جبرئیل نوکنده» را هم تجربه کرده است. لذا به سراغ عمرانی رفتیم تا در رابطه با برنامه‌های انجام‌شده برای احیای دیوار تاریخی گرگان گفتگو کنیم.

وی اظهار کرد: طی سال‌های ۸۳ و ۸۴ یک برنامه با چشم‌انداز ۲۰ ساله برای دیوار گرگان آماده‌شده است که نیازمند مطالعات بیشتر و تغییر بوده و باید به‌روزرسانی شود.

وی افزود: احیای دیوار گرگان بخشی از روند کاری ماست اما در حال حاضر طرح و برنامه‌ای برای آن نداریم.

عمرانی گفت: اگر قرار باشد اتفاقی در زمینه این دیوار رخ دهد باید ابتدا کاوش گسترده‌ای بر روی آن انجام شود، به‌عنوان‌مثال این دیوار ۳۶ قلعه داشته که باید حفاری آن‌ها انجام شود و بعد از کاوش و تحقیقات لازم برای احیای دیوار برنامه‌ریزی کنیم.

 وی با بیان اینکه روند ثبت جهانی این اثر در تهران و دفتر پایگاه میراث جهانی در حال پیگیری است، اظهار کرد: اطلاعات اولیه و فهرستی از کارهایی که تا این زمان‌ بر روی دیوار انجام‌شده است را به دفتر ثبت جهانی در تهران ارسال کرده‌ایم.

عمرانی اظهار کرد: در حال حاضر تأمین منابع مالی بزرگ‌ترین چالش پیش روی ماست چراکه حفاری گسترده نیازمند منابع مالی و زمان بیشتری است و ما منتظریم تأمین اعتبار انجام شود تا این کار را آغاز کنیم.

امتداد دیوار تاریخی گرگان در گرجستان هم دیده شده است

وی گفت: دیوار تاریخی گرگان کل پهنه استان گلستان و بخشی از استان‌های هم‌جوار را در برمی‌گیرد و بررسی‌ها نشان می‌دهد این پهنه گسترده باید به سمت دیوار قفقاز در آذربایجان و در کشورهایی همچون گرجستان و... کشیده شود.

دیوار تاریخی گرگان دارای ۳۶ قلعه نظامی بوده است و تا زمانی که این قلعه‌ها حفاری، معرفی و اولویت‌بندی نشود، نمی‌توانیم به‌راحتی برای احیای آن طرح دهیموی ادامه داد: هیئت باستان‌شناسی که در گلستان کار می‌کرد در گرجستان هم به کاوش و بررسی مشغول بود و مشخص شد قلعه‌های موجود در کشورهای ارمنستان، گرجستان و حتی قلعه ورامین در تهران زنجیره‌ای از پروژه ساسانیان در نواحی شمالی ایران بوده و حالا باید با حفاری و اکتشاف این زنجیره به هم متصل شوند.

عمرانی با بیان اینکه در بحث دیوار تاریخی گرگان هنوز به شرایط ایده آل و مطلوب که تمام حوزه‌های آن را در برگیرد، نرسیده‌ایم، اظهار کرد: دیوار تاریخی گرگان دارای ۳۶ قلعه نظامی بوده است و تا زمانی که این قلعه‌ها حفاری، معرفی و اولویت‌بندی نشود ما نمی‌توانیم به‌راحتی برای احیای آن طرح دهیم.

وی گفت: زمانی که اکتشافات کامل شود نوشتن طرح آن برای احیا مدت‌زمان کمی لازم دارد چراکه بخش اعظم مسیر طی شده و مسیر را می‌شناسیم و فقط باید روی کاغذ چیده شود که کار سختی نیست.

مدیر پروژه دیوار تاریخی گرگان اظهار کرد: برای احیای دیوار تاریخی گرگان نیازمند برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت هستیم تا به شکل مرحله‌به‌مرحله جلو رفته و در این مراحل حریم دیوار گرگان را مصوب و طرح مدیریت و چشم‌انداز دیوار گرگان را کامل کنیم.

عمرانی بزرگ‌ترین چالش پیش روی دیوار تاریخی گرگان را بحث تأمین اعتبار عنوان کرد و گفت: با استفاده از تجهیزات ژئوفیزیک می‌توان روند حفاری‌ها را تسریع کرد اما بحث مالی ما را در این زمینه به چالش می‌کشاند.

وی در رابطه با برنامه‌های اجرا شده در مسیر معرفی این دیوار به‌عنوان جاذبه گردشگری اظهار کرد: اکثر مردم گرگان اسم این دیوار تاریخی را شنیده‌اند و زمانی که برای بازدید می‌آیند و زمین صافی را می‌بینند که چندین آجر در آن وجود دارد تعجب می‌کنند. تصوری که مردم از دیوار گرگان دارند تصوری شبیه به دیوار چین بوده است اما از دید دوستداران میراث فرهنگی همان تکه آجرها هم مهم است اما از دید عامه مردم چیز بی‌ارزشی است.

عمرانی گفت: دیوار چون وجود خارجی ندارد و بخش اعظم آن زیرخاک دفن شده روند جذب گردشگر را سخت کرده است، اما ما تلاش کرده‌ایم از طریق رسانه‌ها و تهیه برنامه‌های مستند و مصاحبه‌ها این دیوار و اهمیت آن را به مردم معرفی کنیم و در همین راستا تاکنون چندین مستند دو زبانه تهیه‌شده است.

وی افزود: تعدادی از شبکه‌های خارجی تمایل داشتند برای تهیه مستند اقدام کنند اما با توجه به شرایطی که داشتیم اجازه چنین کاری ندادیم.

عمرانی اظهار کرد: قرار بر این شده تا با تعدادی از کارگردانان خوب کشور مذاکراتی انجام و سناریوی خوبی در رابطه با دیوار گرگان نوشته شود تا با تهیه این فیلم‌ها و پخش آن در شبکه‌های داخلی و خارجی روی فرآیند ثبت جهانی آن تأثیر بگذاریم.

وی بابیان اینکه حرکت و برنامه‌هایمان در رابطه با دیوار تاریخی گرگان کند است، ابراز امیدواری کرد که گام‌به‌گام به اهداف تعیین‌شده دست پیدا کنیم و علاوه بر بحث گردشگری در بحث اشتغال‌زایی و کسب درامد مردم منطقه هم تأثیرگذار باشیم.

احیای دیوار تاریخی گرگان اولویت پروژه‌های عمرانی گلستان است

مدیرکل میراث فرهنگی گلستان در رابطه با اقدامات انجام‌شده پیرامون ثبت جهانی دیوار تاریخی گرگان اظهار کرد: این اثر جزو ۴۰ اثری قرارگرفته بود که برای ثبت جهانی‌شدن به یونسکو ارسال شود اما در جلسه‌ای که اخیراً با دکتر طالبیان معاون سازمان میراث فرهنگی و استاندار وقت گلستان داشتیم، مطرح شد که دیوار گرگان جزو ۱۰ اولویت اصلی کشور برای ثبت جهانی‌ در نظر گرفته‌شده و به‌زودی مدارک آن ارسال می‌شود.

ابراهیم کریمی با اشاره به برنامه‌های در نظر گرفته‌شده برای دیوار تاریخی گرگان گفت: برنامه‌های ما در رابطه با دیوار تاریخی گرگان شامل دو بخش است که یک بخش ثبت جهانی دیوار و بخش دیگر مربوط به احیا و بهره‌برداری بخشی از دیوار است.

وی تصریح کرد: اراده اصلی استان بر این است که بتوانیم بخشی از دیوار را در گلستان احیا کنیم و به همین دلیل در سال جاری جزو اولویت‌های نخست استان در بحث پروژه‌های عمرانی قرارگرفته است.

کریمی گفت: در جلسه اقتصاد مقاومتی استان و جلسات مختلفی که در این رابطه بحث شده است خوشبختانه این اولویت‌بندی به تصویب رسیده و همچنین پنج میلیارد تومان هم از اعتبارات استانی و ملی برای آن پیش‌بینی‌شده است که امیدواریم این اعتبار تأمین شود تا هم درزمینهٔ ثبت جهانی و هم احیا و بهره‌برداری به نتیجه برسیم.

بنابراین گزارش «سد اسکندر» تشنه اعتبارات دولتی برای احیاء است. سازه‌ای که بیش از هزار و ۵۰۰ سال پیش ساخته شد تا کشور را نجات دهد اما امروز زیر خاک پنهان است و اختصاص قطره‌چکانی اعتبار هم نمی‌تواند یاری‌رسان آن باشد.

بااین‌حال مردم گلستان و دوست‌داران میراث فرهنگی و تاریخ کشور امید دارند با احیاء و ثبت جهانی آن در یونسکو هم تمدن ایرانی به جهانیان معرفی شود و هم کمکی باشد برای توسعه اقتصاد بیمار گلستان.

منبع: مهر