برج قابوس نماد بین المللی معماری اسلامی

به گزارش گلستان 24، برج قابوس، معروف به برج گنبد که  بلندترین برج آجری جهان و یکی از بی‌نظیرترین یادمان‌های برجسته معماری ایران در دوره اسلامی است، درشمال شهر گنبدکاووس و در سه کیلومتری بازمانده شهر قدیم جرجان قرار دارد.

این برج که در سال 1391 ثبت بین المللی شد، در طول سال از جمله نوروز رکوردار جذب گردشگر بوده و شمار زیادی از علاقمندان به میراث تاریخی و فرهنگی استان را به خود جذب می کند. تعطیلات نوروز فرصت مناسبی برای گردشگران و مسافران وارده به گلستان است که از این شاهکار معماری ایرانی  اسلامی دیدن کنند.

این برج بر روی تپه‌ای به بلندی ۱۵متر قرار گرفته ودر سال۳۹۷ هـ.ق به‌عنوان یادمان شمس‌المعالی قابوس بن و شمگیر ساخته شده است. ارتفاع این برج ۵۵ متر و با احتساب بلندی تپه در مجموع ۷۰ متر از سطح زمین است.

میل گنبد بیش از هزار سال، سرفرازانه سر به آسمان کشیده و تمدن کهن مردم این دیار را رخ جهانیان می کشد، این بنا از چهار بخش تشکیل شده است که شامل پی و صفه بنا، سردابه، بدنه و گنبد مخروطی می شود و ارتفاع بنا ۷۰ متر ، بدنه بنا ۳۷ متر و دارای ۱۰ ترک است.

این بنای باشکوه به دستور قابوس بن وشمگیر، مشهورترین پادشاه آل زیار که به گفته یاقوت حموی هم جنگجویی بی همتا و هم ادیبی فاضل بود، ساخته شد و لازم است در حال حاضر پس از گذشت قرنها، این بنا با همکاری مردم و همت مسئولان به آیندگان منتقل شود.

پروفسور «آرتور پوپ» در مورد این بنا نوشته‌است: در زیر سمت شرق کوه‌های البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی از بزرگ‌ترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد بر افراشته‌است. این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگیر است و برج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست.

نظرات گوناگونی در هدف از ساخت این بنا داده شده است که به احتمال زیاد هدف از ساخت چنین بنای با شکوه و بزرگی نمایش قدرت و هنر و ایجاد بنای یادبودی است که یادآور شکوه وجلال دوره سلطنت بانی آن باشد. درباره‌ی اینکه هدف اولیه بنا ساخت بنا چه بوده است.

برج طی عمر خود سه بار تعمیر ومرمت شد آخرین بار نیز در سال ۱۳۴۹ تعمیر اساسی آن انجام گرفت بطوری که این شاهکار معماری اسلامی که با شکوه کمترین ابنیه قرن چهارم هجری است حفظ و مصون گشت. مصالح بکار رفته در این بنا ملات ساروج و آجر است این بنا تماماً از آجرهای پخته قرمز ساخته شده است.

برج قابوس طی هزار سال عمر خود را همواره در معرض گزند حوادث و خطرات گوناگون قرارداشته است. عوامل طبیعی همچون باد، باران و آفتاب و … نتوانسته صدمه‌ای آنچنانی به ظاهر بنا وارد آورد. تابش آفتاب سوزان صحرا رنگ سرخ آجرهای بنا را به رنگ برتری (طلای خاکی) تبدیل کرده و باران موجب فرسایش در برخی نقاط آن گشته است.

لیکن بیش از همه دست مخرب کاوشگران گنج به حفر و تخریب در بنا دست زده‌اند موجب خرابی بنا شده‌اند حتی اقدامات امراء و سلاطین مستبد که سعی در تخریب کامل بنا داشته‌اند مزید بر علت بوده است.

اکنون پس از مرحله تعمیر و مرمت انجام یافته بر روی برج قابوس این بنای بی‌نظیر، با شکوه و ابهت خود چشم بینندگان را خیره کرده است و محوطه بنای برج قابوس به عنوان باغ ملی (پارک قابوس) که در شمال شهر (خیابان امام خمینی شمالی) جای گرفته استفاده می‌شود.

اخیراً زیبا سازی و چمن‌کاری تپه مصنوعی، درختکاری و سنگفرش محوطه و اقدامات دیگر به منظور هر چه بهتر و زیبا تر کردن این مکان دیدنی انجام شده است.

ویژگیهای معماری و فنی از جمله موارد و ملزومات برای ثبت یک اثر تاریخی در فهرست جهانی است و برج قابوس با داشتن این شرایط در در اجلاس سی و ششم یونسکو در زمره میراث جهانی ثبت گردید.

یکپارچگی بصری، شاهکارهای فنی، اصالت طرح، مصالح بکارگرفته شده و جایگاه اثر و فنون ساخت پرونده از جمله مواردی بود که این برج عظیم آجری جهان را در زمره آثار ثبت شده جهانی قرار داد.

شهر تاریخی جرجان و معماری مدرن چند هزار ساله

شهر جرجان که اکنون در سه کیلومتری جنوب غربی شهر گنبدکاووس قرارگرفته در زمان آبادی ۱۲۰۰ هکتار را شامل می شده که در قرن اخیر به علت های مختلف چون کاوشهای غیرمجاز، توسعه کشاورزی و ساخت خانه های جدید، از بین رفته و فقط مساحتی در حدود ۲۵۰ هکتار در دوسوی گرگان رود از آن باقی مانده است. در اصل این شهر در زمان سامانیان بر روی ویرانه های برجای مانده از شهری ساسانی بنا شد و به صورت چندضلعی نامنظم همانند شهرهای منطقه در قبل از اسلام ساخته شده است.

جاوید ایمانیان کارشناس میراث فرهنگی، در مورد این شهر می گوید: با بررسی هایی که از شهر جرجان صورت گرفته  است، ثابت شده که این شهر از یک معماری و شهرسازی پیشرفته بهره مند بوده است.

وی می افزاید: از ویژگی های جالب این شهر، کانال فاضلاب سراسری بوده که این مسأله اهمیت فراوانی در بهداشت شهر داشته است. این کانال سرپوشیده، فاضلاب هر واحد مسکونی را از شهر خارج می کرده است.

وی بیان می کند: همچنین واحدهای مسکونی دارای چاه های متعدد آب و آذوقه بوده و هر واحد مسکونی از کانال اصلی آب شهر مشروب می شد.

ایمانیان ادامه می دهد: از آثار با ارزش معماری شهر جرجان ساخت خیابان ها و گذرهای آجری است که با ویژگی های خاصی در شهر ایجاد شده. ساخت هریک از خیابانها که باتوجه به نیاز و اهمیت نقاط مختلف شهر صورت گرفته، تاکنون در کمتر شهرهای اسلامی دیده شده است.

وی تصریح می کند: خیابان ها و گذرهای شهر جرجان طرح شبکه بندی داشته و از شمال به جنوب و از شرق به غرب امتداد یافته و تقریباً همه شهر را در برمی گرفته است که می توان آن را نهایت ذوق و استادی معماران و شهرسازان جرجان دانست.

با کاوش این خیابان، حدود ۲۰۰ متر از طول آن آشکار شده است که بررسی ها نشان می دهد این خیابان در مجموع حدود ۲کیلومتر طول داشته و مربوط به ساخت و سازهای عهد سامانی است که به مرور زمان با بازسازی خیابان شکل آن تغییر یافته. به این ترتیب که از قسمت های میانی خیابان برای کانال آب استفاده می کردند و با تعریض خیابان آن را به صورت بلوار مانند درآوردند که به احتمال، آب این کانال به ساختمان های اطراف خیابان منتقل می شده است.

 کشف خیابان های یادشده به علاوه دیگر گذرها و کوچه های شهر نشان می دهد که شهر جرجان در قرون میانی اسلام یک نقشه شهرسازی پیشرفته داشته است. یکی دیگر از ویژگی های این شهر تاریخی، عبور گرگان رود از وسط شهر است، به این ترتیب شهر جرجان در دو سوی رودخانه واقع و به دو بخش نام های دهستان (شیعه نشین) و بکرآباد(سنی نشین) تقسیم شده بود که به وسیله پل های آجری به هم مرتبط بودند. ارگ که در قرون اسلامی دهستان نامیده می شده در قسمت مرکزی شهر واقع شده و شکلی ۶ ضلعی داشته است.

شهر تاریخی جرجان یکی از پر ارزش ترین آثار برجای مانده از دوران اسلامی با شماره ۴۰ در فهرست آثار باستانی در سال ۱۳۱۷ به ثبت رسیده است. هم اکنون کار مطالعات پژوهشی این شهر باستانی را در سطح ملی، پایگاه پژوهشی شهر جرجان و گنبدقابوس انجام می دهد. از جمله برنامه های این پایگاه، تهیه تصاویر سه بعدی از محل، ادامه کاوش های باستان شناسی برای شناخت بیشتر شهر، حفاظت از محوطه هایی که باستان شناسان آن را یافته اند و در نهایت ایجاد سایت موزه شهری است.

شهر تاریخی جرجان بر اثر حمله مغول در سال ۶۱۸ قمری ویران شد

حبیب رضایی کارشناس ارشد باستان شناسی در گفتگو با خبرنگار مهر ضمن اشاره به این نکته که شهر جرجان (گرگان قدیم) که در حاشیه غربی شهرستان گنبد کاووس قرار گرفته، افزود: شهر تاریخی جرجان یکی از شهرهای مهم و مشهور ایران در قرن چهارم تا هفتم هجری است که عده ای از جغرافی دانان قرون گذشته مانند ابن حوقل، جرجان را با شهرهایی مانند ری، نیشابور و کاشان قابل مقایسه می دانند.

این کارشناس باستان شناسی میراث فرهنگی گلستان با بیان این نکته که شهر تاریخی جرجان بر اثر حمله مغول در سال ۶۱۸ قمری ویران شد، افزود: حمله مغول باعث شد تا این شهر شکوه و رونق گذشتۀ خود را از دست بدهد.

رضایی مهمترین یافته های معماری کشف شده این شهر تاریخی را معابر آجر فرش، کوره های ساخت سفال، فلز و کانال های سیستم آبرسانی شهر دانست و تصریح کرد: این آثار کشف شده امروز علی رغم تخریب های فراوان قابل رویت است.

وی از آن جمله کشف کوره های شیشه گری در این منطقه خبر داد و گفت: کشف کوره های شیشه گری، تولید ظروف شیشه ای در این شهر را اثبات کرد.

این کارشناس باستان شناسی، افزود: از مهمترین یافته های سفالی به دست آمده از شهر جرجان که دارای شهرت جهانی هستند، ظروف معروف به زرین فام بوده که زینت بخش بسیاری از موزه های دنیا است.

به گفته این کارشناس در کنار آثار باستانی کشف شده از لایه های باستان شناختی این محوطه، گنبد قابوس و امازاده یحیی بن زید از شاخص ترین آثار به جای مانده مرتبط با این شهر تاریخی محسوب می شوند.

وی ادامه داد: احداث سایت موزه شهری در این محل و به نمایش گذاشتن آثار و اشیاء به دست آمده از کاوش های باستان شناختی، تعیین عرصه و حریم اثر و آزاد سازی قسمت هایی از این شهر که دارای مالکیت شخصی است می تواند پتانسیل های جذب گردشگر شهر جرجان را به بالفعل تبدیل کند./مهر