بررسی پدیده حاشیه نشینی در استان گلستان

این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» منتشر شده است. «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است.

به گزارش گلستان 24، اسکان غیررسمی گروهی از افراد در حاشیه شهرها، حاشیه نشینی را به وجود آورده است. پدیده ای که در ظاهر تنها مختص چالش های اسکان است اما باعث ایجاد آسیب های اجتماعی و شهری بخصوص برای سایر شهروندان شده است.

شهرهای شمالی کشور به خصوص استان گلستان به دلیل داشتن شرایط مناسب آب و هوایی و همچنین ظرفیت های فراوان توسعه ای همواره مورد مهاجران و کارجویان قرار داشته اند و همین امر در توسعه حاشیه نشینی شهرهای گلستان تاثیر داشته است.

مهاجرت از استان های دیگر به گلستان و اسکان آنها در حاشیه شهر، گذشته از نازیبایی منظر و معماری شهری، شرایط اشتغال را برای گلستانی ها سخت کرده و مشکلات اجتماعی را به همراه آورده است.

ساخت و ساز در حاشیه شهر و روستاهای استان به دلیل نبود نظارت از سوی مسئولین و کمبود منابع مالی از سوی فرد سازنده باعث شده تا بناهای ساخته شده در این مناطق اغلب ناپایدار و فاقد استانداردهای لازم باشد از این رو نگرانی برای مقاومت و استحکام این بناها در هنگام بلایای طبیعی نیز یکی دیگر از مشکلاتی است که نمی توان به راحتی از آن چشم پوشید.

برخی از کارشناسان در این زمینه معتقدند که بیکاری و نبود شرایط مساعد اقتصادی، عوامل اصلی حاشیه نشینی است؛ علی رغم اینکه گلستانی ها هم از این دو مشکل رنج می برند با این حال به عنوان استانی مقصد برای مهاجرت از سایر استان ها شده اند. تا جایی که رشد سریع مهاجرت در حاشیه شهرها و روستاهای گلستان ظرف ۱۰ سال اخیر باعث شده که منظر و معماری شهری آسیب دیده و شرایط خوبی به لحاظ فرهنگی و اجتماعی در استان نداشته باشیم.

خانه هایی که بدون مجوز ساخته شده اند

بازدیدهای میدانی خبرنگار مهر از مراکز حاشیه نشین شهر گرگان نشان می دهد، اکثر افرادی که در این مناطق ساکن هستند علاوه بر این که از سطح پایین اقتصادی و اجتماعی جامعه به شمار می روند، دچار امکانات ساختاری در منطقه مسکونی خود نیز هستند.

کوی عرفان که به اسلام شهر نیز معروف است، از این مناطق است. خانه هایی که بدون مجوز ساخته شده اند و اکنون از نظر امکانات زیرساختی مانند آب، برق، گاز و تلفن دچار مشکل هستند. آن هایی هم که موفق به کسب مجوز شده اند، قادر به پرداخت هزینه های این اشتراکات نیستند. البته برخی هم از این طریق سودجویی می کنند.

یکی از ساکنان این منطقه که حدود سه سال است در انتهای جنوبی کوی عرفان خانه ای ۸۰ متری ساخت است، از اخذ مجوزهای لازم در چند ماه اخیر خبرداد. وی که در این سه سال فقط از نعمت برق برخوردار بود، گفت: برق را هم از طریق همسایه خود تامین کردیم، ولی مشکل اینجاست که هربار که قبض می آید من مجبور هستم کل مبلغ را پرداخت کنم تا برق منزل من را قطع نکند.

وی که نخواست نامش فاش شود، ادامه داد: قبل از عید گاز را به کوچه ما وصل کردند ولی هنوز گاز نداریم برای همین از کپسول استفاده می کنیم و به طور میانگین هر هفته ۳۵کلیو کپسول گاز مصرف داریم.

این ساکن کوی عرفان که کودکی ۷ ساله نیز دارد، گفت: سه سال پیش از روستای محل زندگی خود برای کار به گرگان مهاجرت کردیم و آن زمان از فردی که ساکن زمین های این منطقه بود، زمین را خریداری کردم و کم کم شروع به ساختن این خانه کردم.

مبلغ ۸ میلیون تومان به کمیسیون ماده ۱۰۰ جریمه پرداخت کردم و اکنون بعد از سه سال آب و گاز به منطقه ما کشیده شده است.

وی که آرماتور بند ساختمان است، از پرداخت ۸ میلیون تومان جریمه به کمیسیون ماده ۱۰۰ خبرداد و با بیان این که به تازگی آب آشامیدنی نیز به منطقه کشیده شده است، گفت: قبلا مجوزها را راحتتر می گرفتیم ولی اکنون کارشناسان سختگیرتر شده اند و نظارت بیشتری دارند، ولی با این حال اکثر آن ها رضایت دارند با پول مجوز بدهند.

در این محل کودکان زیادی حضور داشتند که اکثر آن ها یا مدرسه نمی رفتند و در شهر دستفروشی می کردند و برخی هم مدرسه می رفتند و هم دستفروشی می کردند.

کم توانان اقتصادی به حاشیه شهرها پناه می برند

یک کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری با بیان این نکته که افرادی که از لحاظ اقتصادی در حاشیه هستند از لحاظ جغرافیایی هم متاسفانه در حاشیه سکونتگاه ها قرار می گیرند، افزود: این بحث یکی از وظایف مدیریت شهری است.

محمد تابنده در گفتگو با خبرنگار مهر ضمن یادآوری این نکته که در کلان شهرها در یک مقطعی پاکسازی حاشیه نشینی انجام شد، گفت: نظریه پردازان حوزه شهری این اقدام مدیریت شهری را پاک کردن صورت مساله دانستند و خواستار یافتن راهکار اساسی برای حل این مشکل شدند.

وی در خصوص خدماتی که از سوی شهرداری ها به ساکنان غیر رسمی داده می شود، اظهار کرد: این افراد در حریم شهر زندگی می کنند هرچند که اقدام آنها غیر قانونی است اما شهرداری طبق وظایفش ناچار به ارائه خدمات به آنهاست.

این مدرس دانشگاه، پیگیری از وقوع حاشیه نشینی قبل از ایجاد آن و نظارت قوی تر مدیریت شهری در ساخت و سازهای این مناطق را راهکاری برای کنترل رشد حاشیه نشینی شهرها دانست و تصریح کرد: ساخت و ساز غیر مجاز در حواشی شهرها، باعث توسعه حاشیه نشینی است.

سیاری از افراد پس از ساخت غیر مجاز به کمیسیون ماده ۱۰۰ مراجعه کرده و با پرداخت جریمه مالک رسمی می شوند.

وی خوستار نظارت همه جانبه و دقیق در حوزه ساخت و ساز از سوی مدیریت شهری شد و گفت: یک خلا قانونی برای سازندگان غیر مجاز وجود دارد چراکه بسیاری از این افراد پس از ساخت غیر مجاز به کمیسیون ماده ۱۰۰ مراجعه کرده و با پرداخت جریمه مالک رسمی می شوند.

برخورد کیفری مانع ساخت و ساز غیر قانونی می شود

تابنده ادامه داد: ما باید قانونی داشته باشیم تا کسانی که اقدام به ساخت و ساز غیر قانونی در حاشیه شهر می کنند با آنها به دلیل اینکه موجب اتلاف منابع ملی می شوند، برخورد کیفری شود، این مورد باید در قانون گنجانده شود؛ در بسیاری از کشورهای توسعه یافته برخورد قانونی با سازندگان غیر مجاز باعث شده تا این عمل کاهش یابد.

این کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری اضافه کرد: مدیریت شهری به لحاظ قانونی هچ دست آویزی ندارد که بخواهد برخورد جدی، جدای از جریمه نقدی با متخلفین داشته باشد.

وی با بیان این نکته که یک سری اقدامات پیشگیری درخصوص حاشیه نشینی باید انجام شود، افزود: این اقدامات نیازمند یک سری بسترها و زمینه های قانونی است؛ مادامی که شهروند بداند در قبال ساخت و ساز غیر مجاز برخورد قانونی با وی صورت می گیرد هرگز دست به این اقدام غیر قانونی نخواهد زد. برخورد قهری عامل بازدارندگی است.

این مدرس دانشگاه عمده ساخت و سازهای غیرمجاز را در حریم و یا در پیرامون حریم شهری دانست و تصریح کرد: در این اراضی، توسعه آتی شهرها باید صورت بگیرد و جدای از آن، در شهرهایی مانند گرگان اراضی پیرامون شهرمانند عرصه های منابع طبیعی و کشاورزی نقش تنفسگاه را برای شهر دارد.

مدیریت شهری می تواند در اراضی که احتمال وقوع حاشیه نشینی هست، برنامه داشته باشد و طرح های تفصیلی ببینند

وی ادامه داد: مدیریت شهری می تواند در اراضی که احتمال وقوع حاشیه نشینی هست، برنامه داشته باشد و طرح های توسعه و عمران شهر را در برنامه های خاصی مانند طرح های تفصیلی ببینند و برروی این زمین ها کاربری دارای سنخیت با حریم را تعیین کنند.

توجه به استحکام بنا و زیباسازی حاشیه نشینی، یک ضرورت است

محمد تابنده توانمندسازی حاشیه نشینی را یکی از راهکارهای مناسب برای ساکنان غیر رسمی که اکنون در شهرهای استان اقامت دارند، دانست و تصریح کرد: توجه به استحکام بنا و زیباسازی حاشیه نشینی، اعم از روستا و شهرها یک ضرورت است.

اکثر شهرهای استان به ویژه گرگان دارای بافت های حاشیه ای به عنوان سکونتگاه غیر رسمی هستند که این سکونتگاه ها پس از تفکیک گلستان از مازندران و مهاجرت جمعیت فراوان به این شهر، وضعیت حادتری پیدا کرده است؛ آمارها خبر از آن دارد که حدود ۱۷ درصد از جمعیت شهر گرگان در محلات حاشیه نشین ساکن هستند.

محلاتی در گرگان مانند کوی محتشم، اسلام آباد، کوی عرفان، انجیراب، قلعه حسن و اوزینه از جمله سکونتگاه های غیر رسمی است که هر روز کالبد آن رشد بیشتری پیدا می کند و محلاتی در گنبد مانند بدلیجه، افغان آباد و سیدآباد نیز از دیگر سکونتگاه های غیر رسمی هستند که ساکنان آن از شرایط خوبی برخوردار نیستند؛ در کنار این دو شهر بزرگ گلستان، حاشیه نشینی در سایر شهرها و روستاهای استان نیز با سرعت در حال شکل گیری است.

مهاجرت به شهرهای استان به خصوص گرگان و گنبد به سرعت ادامه دارد

مدیر کل شهری و شورای استانداری گلستان در توضیح رشد حاشیه نشینی در شهرهای استان به خبرنگار مهر، گفت: طبق آماری که در دست است، مهاجرت به شهرهای استان به خصوص مرکز استان، شهرستان گنبد و تعدادی از شهرهای استان به سرعت ادامه دارد.

عبدالرضا چراغعلی با بیان این نکته که این روند پرهزینه مهاجرت به شهرهای استان متاسفانه متوقف نشده، اظهار کرد: رشد کالبدی ناپایدار حاشیه شهرها، هزینه های سنگینی را متوجه مدیریت شهری در شهرهای استان و برخی روستاهای بزرگ کرده است.

تشدید خشکسالی، گلستان را به استان مقصد مهاجرت تبدیل کرده

وی ادامه داد: تشدید خشکسالی در استان های مبدا مهاجرت مانند خراسان جنوبی، خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان و سمنان باعث شده تا گلستان به عنوان استانی مقصد برای مهاجرت به شمار آید.

این مسئول گلستانی اظهار کرد: اگر برنامه ریزی برای کنترل و جلوگیری از سرعت حاشیه نشینی صورت نگیرد، مهاجرت تشدید خواهد شد چراکه یکی از اماکن مورد نظر و مقصد مهاجرت در استان های گفته شده شهرها و روستاهای گلستان است.

تشدید خشکسالی در استان های مبدا مهاجرت مانند خراسان جنوبی، خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان و سمنان باعث شده تا گلستان به عنوان استانی مقصد برای مهاجرت به شمار آید.

به گفته چراغعلی، با توجه به چالشی که در اکثر شهرهای استان وجود دارد، اگر روند مهاجرت متوقف نشود هزینه های سنگین و جبران ناپذیری برای معماری، شهرسازی و حتی موضوعات فرهنگی و تاریخی دربر خواهد داشت.

وی خواستار داشتن برنامه شهرداری ها برای جلوگیری از ادامه این روند شد و تصریح کرد: نیاز است تدابیر و اقدامات لازم برای جلوگیری از اقدامات غیر مجاز حاشیه نشینی برای روستاهای بزرگ که کیفیت لازم را دارند و شهرهای استان که هدف مهاجرت هستند، پیش بینی شود.

مدیر کل شهری و شورای استانداری گلستان اعلام کرد: آمار نگران کننده ای از افزایش جرایم اجتماعی در حوزه حاشیه نشینی وجود دارد که نشان می دهد بیشترین جرایم بزهکاری ریشه در حاشیه نشینی دارد.

وی با بیان این نکته که باید زنگ خطر این ماجرا را به صدا در بیاوریم، افزود: در نشست های زنجیزه ای که با شهرداران و شوراها داشتم خواستم تا در این زمینه برنامه ریزی جدی داشته باشند. اما برخی اقدمات باید ملی باشد و دولتمردان کمک کنند تا مهاجرت از مبدا اتفاق نیافتد و مشکلات معیشتی و اقتصادی مردم در این مناطق را مد نظر قرار دهند تا مشکل در شهر خودشان حل شود و نیاز به مهاجرت نباشد.

این مسئول گلستانی اضافه کرد: بخشی از اقدامات بازدارنده، باید توسط مدیران محلی در دوبخش فعالیت نرم افزاری مانند تدوین لوایح و مقررات و سخت افزاری مثل جلوگیری از ساخت و ساز غیر مجاز و توسعه برنامه ریزی نشده کالبدی حاشیه شهرانجام شود.

رفع یا کاهش مشکلات حاشیه نشینی در شهرها نیازمند اقدامات گوناگونی است که با همکاری دولت، بخش خصوصی و جامعه ساکن در این سکونتگاه ها قابل انجام است. صرف نظر از تدوین راهکارهای مناسب برای ساماندهی سکونتگاه های غیر رسمی، اتخاذ سیاستی از سوی مسئولان کشوری برای جلوگیری از مهاجرت ساکنان استان های مبدا می تواند کمک ارزنده به ادامه روند نابسامانی افزایش حاشیه نشینی در شهرها و روستاهای گلستان باشد.

خبرنگار: الهام رئوفی فر

عکاس: ابوطالب ندری