در شبکه‌های اجتماعی انباشت دلخوری و دلزدگی اتفاق می‌افتد

مدیر گروه علوم ارتباطات دانشگاه تهران گفت: تجربه من در یک سالی که به شبکه‌های اجتماعی وارد شدم نشان می‌دهد در این شبکه‌ها بیشتر انباشت دلخوری و دلزدگی اتفاق می‌افتد زیرا جامعه ما هنوز مفاهیم سنتی مانند زیرآب‌زنی، نفرت و حذف آدم‌ها را دارد.

به گزارش گلستان 24، «همایش شبکه‌های اجتماعی موبایلی؛ ابعاد و پیامدها» عصر دیروز با سخنرانی دکتر مهدی منتظرقائم؛ مدیر گروه علوم ارتباطات دانشگاه تهران، دکتر یونس شکرخواه؛ پدر روزنامه‌نگاری آنلاین ایران و از اساتید علوم ارتباطات و روزنامه‌نگاری، دکتر هادی خانیکی؛ عضو هیأت علمی گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، دکتر عبدالله گیویان؛ از اساتید علوم ارتباطات و دکتر محمود شهابی عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در سالن شهید مطهری دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد. 

 

 

در ابتدای این همایش دکتر مهدی منتظرقائم با اشاره به 8 گزاره‌ معرفتی که در تحلیل تکنولوژی‌های ارتباطی باید مورد توجه قرار گیرد گفت: اولین گزاره این است که ارتباطات مهم است و هر چیزی که بشر محقق کرده در بستر و با عاملیت ارتباطات صورت گرفته است. گزاره دوم این است که ابزارهای ارتباطی در طول زمان رشد کرده‌اند و بر تحقق انسان تأثیر دارند. گزاره سوم به این نکته اشاره دارد که تکنولوژی هیچ‌گاه به تنهایی عمل نمی‌کند بلکه اثرات آن توسط انسان‌ها تعیین می‌شود. در واقع، تکنولوژی ظرفیت‌های نهفته‌ای دارد اما میزان، نحوه و شدت آن آثار توسط انسان‌ها مشخص می‌گردد.

 

 

وی افزود: گزاره چهارم این است که ظرفیت تکنولوژی از میزان آگاهی مردم جلوتر است و ما با تأخر فرهنگ و آگاهی در زمینه تکنولوژی روبه‌رو هستیم. در واقع، انسان باید جنبه‌های مثبت تکنولوژی را پرورش دهد اما در لحظه بروز آن میزان آگاهی کم است. گزاره پنجم می‌گوید هر جامعه‌ای زودتر و کامل‌تر نحوه مهار تکنولوژی را بیاموزد و دانش‌ها و مهارت‌ها را عملیاتی کند زودتر می‌تواند جلوی تجلیات منفی آن را بگیرد. در توضیح گزاره ششم، ما برای تبدیل شدن به چنین جامعه‌ای نیاز داریم تمام عرصه‌های حیات اجتماعی را متناسب با شرایط آینده بازتعریف کنیم و آمادگی شناخت این تکنولوژی را داشته باشیم. در این زمینه، آگاهی‌های ادراکی، شناختی و عاطفی به صورت فردی و جمعی موردنیاز است. 

 

منتظرقائم عنوان داشت: گزاره هفتم این است که برای این که جامعه بتواند در برابر تکنولوژی سلطه یابد بایستی روابط اجتماعی را بازتعریف کند و هنجارها و اخلاقیات را تعریف مجدد نماید. گزاره هشتم اشاره دارد که هر جامعه‌ای برای رسیدن به این انباشت از دانش و مهارت نیاز دارد روابط اجتماعی را به صورت دانش‌بنیان تنظیم کند. 

 

 

وی با بیان این که می‌توان این گزاره‌ها را در حوزه تحلیل شبکه‌های اجتماعی نیز مورد استفاده قرار دارد خاطرنشان کرد: مفهوم شبکه‌های اجتماعی به لحاظ تکنولوژی جدید است اما بدون سابقه و پیشینه نیست و ریشه‌های چند صد ساله دارد. در برخورد با تکنولوژی‌های جدید نباید تمام ادبیات قدیمی را کنار گذاشت بلکه بهتر است ریشه‌های مفهومی را بشناسیم. شبکه اجتماعی یعنی نظام اجتماعی شبکه‌ای شده و به معنای بازگشت به عصر ماقبل جامعه‌شناسی است. با ظهور شبکه‌های اجتماعی برای اولین بار ادعا می‌شود تکنولوژی‌های ارتباطی می‌تواند جامعه را به صورت جماعت‌های پیشین برگرداند و به شبکه‌ای شدن جهان اجتماعی منجر شود. 

 

مدیر گروه ارتباطات دانشگاه تهران اظهار داشت: جامعه‌شناسی شهری می‌گوید نظام زندگی اجتماعی وارد جامعه شهری گمنام شده و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند روابط چهره به چهره و افقی را عملیاتی کنند. وعده شبکه‌های اجتماعی بازگشت به جامعه چهره به چهره و برساختن ساخت اجتماعی از پایین به بالا است. بنابراین، اگر جامعه شبکه‌ای شود نهاد قدرت و اقتصاد دچار تزلزل می‌شوند. 

 

 

منتظرقائم با اشاره به این که اگر شبکه‌های اجتماعی را مبنای عمل قرار دهیم دو تکنولوژی اینترنت و موبایل را داریم گفت: تکنولوژی اول شبکه‌های اجتماعی موبایلی هم اینترنت است. در واقع، شبکه‌های اینترنتی از طریق کامپیوتر PC و لپ‌تاپ و شبکه‌های مبتنی بر موبایل هستند. در شبکه‌های مبتنی بر کامپیوتر مثل فیسبوک که ادامه چاپ و نشر هستند محتوا ماندگاری دارد و مبتنی بر انتخاب‌های یک یا دو سویه است اما امکان‌های گروهی در آن وجود ندارد. در فیسبوک ما کنش فردی خودمان را در شبکه دوستان انجام می‌دهیم. 

 

وی در ادامه بیان داشت: علاوه بر این، در فیسبوک پست‌ها اندیشه‌مند و مبتنی بر اراده و انتخاب یک مولف است اما شبکه‌های اجتماعی موبایلی فضای شخصی ندارد و مبتنی بر فضای اشتراکی است. در این شبکه‌ها ادمین افرادی را به شبکه‌ها متصل می‌کند و افراد می‌توانند محتواهای کوتاه را منتقل کنند اما این فضا امکان آرشیو ندارد. شبکه‌های اجتماعی موبایلی ادامه مراودات روزمره هستند اما شبکه‌های اینترنتی کامپیوتری مانند فیسبوک ادامه چاپ و نشر هستند و نوع محتواهای آنها متفاوت است. 

 

 

این استاد علوم ارتباطات در خصوص تفاوت دیگر شبکه‌های اجتماعی موبایلی با شبکه‌هایی مانند فیسبوک عنوان داشت: فیسبوک می‌تواند در درازمدت تغییرات نگرشی ایجاد کند و جماعت‌های اندیشه‌مند را هدف قرار می‌دهد و معمولا از طبقه متوسط به بالا مخاطب آن می‌شوند اما شبکه‌های اجتماعی موبایلی بیشتر بر هویت اجتماعی مشارکت‌کنندگان شکل می‌گیرند و در آنها هویت فردی و تمایل به یک شکل شدن مبنای عمل قرار می‌گیرد. اکنون بیش از 2 میلیارد گوشی تلفن همراه هوشمند در دنیا وجود دارد. در ایران بیش از 30 میلیون نفر امکان اتصال به گوشی‌های هوشمند را دارند. با توجه به رواج گوشی‌های هوشمند، گروه‌های به ظاهر مصون مانند زنان خانه‌دار یا کودکان بیشتر در معرض استفاده از این شبکه‌ها قرار گرفته‌اند. 

 

منتظرقائم خاطرنشان کرد: انواع شبکه‌های اجتماعی موبایلی وجود دارد که می‌توان آنها را براساس موضوع، محتوا و بهره‌وران مبتنی بر سن، جنس، موقعیت شغلی، قومیت و ... دسته‌بندی کرد. ما از طریق اینترنت و گوشی‌های تلفن همراه می‌توانیم به یک نوع تیپولوژی در مورد شبکه‌های اجتماعی برسیم.‌ با این حال، انواع شبکه‌های اجتماعی موبایلی با محتواها و کاربران مختلف به قدری پیچیده است که نمی‌توان حکم کلی داد و گفت این شبکه‌ها مذموم هستند یا پسندیده. 

 

 

مدیر گروه ارتباطات دانشگاه تهران با اشاره به آسیب‌های احتمالی تکنولوژی‌های ارتباطی بیان داشت: تکنولوژی آسیب ایجاد نمی‌کند بلکه آسیب در ساخت اجتماعی به صورت بالقوه وجود دارد اما تکنولوژی به این آسیب‌ها امکان بروز می‌دهد. جنبه‌های مخفی که شبکه‌های اجتماعی موبایلی در ایران ایجاد می‌کند به دلیل تأخرهای فرهنگی مشهود است. با وجود تکنولوژی ظرایف فرهنگی و نگرشی امکان بروز پیدا می‌کند. یکی از مشکلات ما این است که نقصان فرهنگ ارجاع داریم و هنگامی که جمله‌ای نقل می‌کنیم مرجع آن را نمی‌دانیم و فرهنگ اسناد در جامعه ما وجود ندارد. در فرهنگ سنتی فرد باید روی تک تک جملات خود نظارت کند که از کجا می‌آید و چگونه از آن استفاده می‌کند اما در حال حاضر، سطحی‌نگری و تقلب وجود دارد و نتیجه آن هم این است که وسواس لازم را در منابع و مأخذشناسی نداریم. نمونه آن هم جملاتی است که از دکتر شریعتی و دیگران نقل می‌شود. حتی گاهی جملاتی از آدم‌های موجه می‌شنویم که ریشه‌های شیطان‌پرستی دارد.

 

 

وی با اشاره به این که ما در جامعه خود با فقدان هنجارهای مهارت‌های تخصیص وقت مواجه هستیم گفت: جامعه ما هنوز در تفریح رویکرد ابزارگرایانه غرب را پیدا نکرده و هنوز برای تفریح عطش داریم و کمتر جوانی می‌تواند شبانه‌روز خود را تقسیم کند. جامعه ایرانی علاقه‌ای به کارهای سخت ندارد. با وجود تکنولوژی‌های تفریح محور موبایلی نیز آدم‌ها ساعت‌ها برای تفریح پای گوشی‌های خود هستند. این اتفاق حتی به زندگی زنان خانه‌دار نیز آسیب اجتماعی وارد می‌کند. 

 

 

منتظرقائم اظهار داشت: مشکل دیگر ما این است که فرهنگ اجتماعی ما تمایل به غلبه احساس و تعارفات دارد. روابط اجتماعی مبتنی بر گفتار نباید بر اساس تعارف شکل بگیرد. وقتی جامعه تعارفی وارد تکنولوژی می‌شود منطق به صورت کج‌دار و مریز در می‌آید و مدام آدم‌ها به یکدیگر تعارف می‌کنند و همدیگر را استاد خطاب می‌کنند. ما در جامعه‌مان نقد نمی‌شنویم و مدام مشغول تکریم ظاهری هستیم اما اخلاق‌هایی مانند زیرآب‌ زدن و ریا هم میان ما رواج دارد. مجموع این مسایل شبکه‌های اجتماعی موبایلی را از کارکردی که غربی‌ها وعده می‌دهند دور می‌کند. 

 

 

وی ضمن بیان این مطلب که هر جا در ساخت اجتماعی نقصانی داشته باشیم این نقصان با ارتباطات بیشتر علنی می‌شود عنوان داشت: راه جامعه ما این است که حساس باشیم و بتوانیم ریشه حوادث ناخوشایند را شناسایی کنیم و با استفاده از مشارکت صاحب‌نظران و نیروهای اجتماعی این مفاهیم را تبدیل به گزاره‌هایی کرده و به جامعه منتقل کنیم. تجربه من در یک سالی که به شبکه‌های اجتماعی وارد شدم نشان می‌دهد در این شبکه‌ها بیشتر انباشت دلخوری و دلزدگی اتفاق می‌افتد زیرا جامعه ما هنوز مفاهیم سنتی مانند زیرآب‌زنی، نفرت و حذف آدم‌ها را دارد.
 

استاد ارتباطات دانشگاه تهران گفت: در تحقیقی که موسسه گالوپ درباره ایران سال 2013 انجام داده 22 درصد ایرانی‌ها گفتند در زندگی اجتماعی خود عشق و محبت دریافت می‌کنند اما 78 درصد چنین دیدگاهی نداشتند. 12 درصد ایرانی‌ها گفتند برای زندگی خود مبنایی دارند، 40 درصد تلاش می‌کنند مبنایی بیابند اما 48 درصد از یافتن مبنا برای زندگی خود مأیوس شده‌اند. 79 درصد از ایرانی‌ها نیز از زندگی در ایران احساس غرور نمی‌کنند. 

 

منتظرقائم خاطرنشان کرد: راه‌حل مشکل این است که فضا و متغیرها را بشناسیم و با فکر و اندیشه ریشه‌های نگرشی و رفتاری آسیب‌هایی که وارد شده را شناسایی کنیم و راه‌حل‌های نظری و عملی را عرضه نماییم. 

 

به گزارش مهرخانه، در ادامه این نشست دکتر هادی خانیکی؛ استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به آمار تلفن‌های هوشمند در ایران گفت: براساس گزارش شبکه همراه اول تا پایان فروردین ماه سال 94 ، حدود 44 درصد مشترکان همراه اول تلفن همراه هوشمند داشتند. ایران به سرعت به نرم جهانی تلفن‌های هوشمند که 25 میلیون دستگاه است نزدیک می‌شود. در شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه فرصت‌های جدیدی شکل می‌گیرد که برخی از آنها بازتولید فرصت‌های گذشته است. از جمله محل‌هایی که مهاجرت معکوس شکل می‌گیرد در زمینه ارتباطات شبکه‌ای است که پایانه آن به تلفن‌های هوشمند برمی‌گردد. گویا جمعه‌بازارهای ما از تولید به مصرف شکل می‌گیرد. در این فضا جوانان هم کارآفرینی می‌کنند هم بازار کار و هم مصرف‌کننده کار و مشتری دارند. 

 

 

وی افزود: اگر چه به هر پدیده جدیدی در ایران به جای نگاه تغییرانگارانه نگاه تهدیدانگارانه وجود دارد اما با وجود شبکه‌های اجتماعی موبایلی بازار جدیدی در اشتغال، تجارت، سرگرمی و ... در حال شکل‌گیری است که اخیرا در برنامه ریزی‌ها هم به آن توجه می‌شود و حتی مسایل جدی و مهمی مانند اشتغال را نمی‌توان بدون توجه به این بازار حل کرد.  در حوزه توسعه هر کس بهتر از این ظرفیت‌ها استفاده کند برنده است. ما با مسایل و چالش‌های تازه‌ای مواجه هستیم و باید این پدیده و چالش‌های آن را بشناسیم. وقتی با این سرعت تعداد گوشی‌های هوشمند افزایش می‌یابد در میان کاربران هم ساخت جمعیتی اثرگذارتر می‌شود. افراد جوان شهری استفاده بیشتری از گوشی‌های هوشمند می‌کنند پس اولین تقاضای آنها بالا بودن سرعت اینترنت است و به همین دلیل است که اختلال در اینترنت موجب نارضایتی جوانان می‌شود. 

 

 

خانیکی بیان داشت: این شبکه‌ها بر فضای فرهنگی جامعه اثر می‌گذارند چون زودبازده و معطوف به نتیجه هستند. کاستلز معتقد بود بین فضای شبکه‌ای و واقعی نسبت بین القاء و ایجاد وجود دارد. دیگر مانند گذشته دنیای مجازی به تنهایی انعکاس فضای واقعی نیست بلکه شبکه‌های اجتماعی بعد فضای واقعی را به دنبال خود می‌آورد. در مقام سیاستگذاری با مسایل زیادی مواجه هستیم زیرا تلفن‌های هوشمند در دسترس تعداد زیادی از مردم قرار می‌گیرد اما در قسمتی که نیاز به تولید محتوا، توجه به مراکز داده‌پردازی و ایجاد شبکه‌هاست نوعی عقب‌ماندگی وجود دارد و سیاست‌گذاری هم در آن دشوار است. بحث روزنامه‌نگاری موبایلی پدیده جدیدی در عرصه ارتباطات است و از لحاظ نظری وارد ارتباطات سلامت و ارتباطات توسعه هم می‌شود. 

 

سخنران بعدی این نشست دکتر محمود شهابی؛ عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی بود. وی در ابتدای سخنان خود گفت: در شبکه‌های اجتماعی موبایلی شاهد تقویت مناسبات شخصی و خانوادگی هستیم نه لزوما ارتباطات غیرگروهی با غریبه‌ها اما باید ببینیم این شبکه‌ها چه پیامدهایی برای جامعه مدنی و ارزش‌های دموکراتیک دارند؟ در جامعه‌شناسی همواره این نگرانی وجود داشته که ممکن است سرمایه‌های اجتماعی در نتیجه تکنولوژی‌های ارتباطی تضعیف شوند. این نگرانی با تکنولوژی‌های مربوط به موبایل تقویت شده است. 

 

 

وی افزود: بررسی‌هایی در دنیا صورت گرفته و این مساله ارزیابی شده که چه بر سر ارزش‌های مدنی خواهد آمد و آیا در شبکه‌های اجتماعی موبایلی یارگیری‌های سیاسی بیشتر شده یا خیر؟ در این خصوص اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. برخی از تحقیقات نشان می‌دهند ما به سمت فرسایش سرمایه اجتماعی در دنیا در حرکت هستیم و گفتگوی شهروندان با یکدیگر به صورت رو در رو در حال از بین رفتن است. عده‌ای می‌گویند شاهد خلوت‌گرایی اجتماعی هستیم یعنی در جمع حضور داریم اما فردگرایانه در دنیای مجازی خود حرکت می‌کنیم. 

 

شهابی خاطرنشان کرد: دسته دوم تحقیقات معتقدند برحسب موضوع مورد گفتگو می‌توانیم قضاوت خود را تعدیل کنیم. شبکه‌های اجتماعی موبایلی این اجازه را می‌دهند که کسانی که به گفتگوی سیاسی علاقه ندارند به راحتی از ورود به این گفتگوها امتناع کنند و سعی کنند علایق سرگرمی خود را دنبال نمایند. اما در مورد کسانی که علایق سیاسی و عمومی دارند از تسامح در این زمینه خبری نیست و تاکنون تجربه نشان داده کنارگذاری‌های سیاسی همچنان ادامه دارد. نباید انتظار داشت ظرف چند سالی که از ورود شبکه‌های اجتماعی می‌گذرد ارزش‌های مدرن پا بگیرند و پذیرش تفاوت‌ها و جهان وطنی ایجاد شود. 

 

 

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی گفت: این همان اتفاقی است که در فضای فیزیکی می‌افتد مثلا در کافی‌شاپ‌ها ارتباطات درون گروهی قوی اما ارتباطات بین گروهی ضعیف است. این الگو در شبکه‌های اجتماعی موبایلی هم در حال بازتولید است و یارگیری‌های سیاسی ما را از ارتباطاتی که اقتضای جامعه مدنی است می‌گیرد. شواهدی مانند حمله فیسبوکی به بازیکن آرژانتینی یا داوری که علیه تیم ایران قضاوت ناعادلانه داشته یا هنرپیشه‌ای که مرگ کسی را تسلیت نگفته نشان می‌دهد اجتماعات مجازی ما فرهنگ سیاسی مبتنی بر دموکراسی و جامعه مدنی را هنوز اعمال نکرده‌اند. 

 

وی ضمن بیان این مطلب که به زودی تب ارتباطات موبایلی فروکش می‌کند و حرکت به سمت تسامح تداوم می‌یابد اظهار داشت: شاید همین شبکه‌های اجتماعی موبایلی تمرینی برای تسامح و پذیرش دیدگاه‌های مخالف باشد. در گذشته نگاه با توطئه‌نگری و مبتنی بر هراس اخلاقی به تکنولوژی تجربه شده اما مهم این است که ما با این تکنولوژی‌ها چگونه کنار بیاییم. البته، طبیعی است که این تکنولوژی‌ها فرصت‌هایی برای انحرافات و آشنایی با فرهنگ زیرزمینی جامعه فراهم می‌کند.‌ 

 

 

در ادامه این نشست دکتر عبدالله گیویان از اساتید علوم ارتباطات با اشاره به این که هر صورت فرهنگی ابزارهای خود را برای درآمدن در قالب رسانه پیدا می‌کند بیان داشت: گمان‌هایی که به توطئه‌انگاری گرایش دارند دلایلی برای هراسان شدن می‌یابند و تاریخ ارتباطات ایران نیز سرشار از این نحوه برخورد با پدیده‌های ارتباطی است. من در پدیده موبایل وجه هراس آوری نمی‌بینم بلکه نوعی رسانه جدید برای صدادار کردن فرهنگ است. اتفاقی که در جامعه ما می‌افتد یکی از نمودهای تردید در صحت تئوری‌های کلاسیک جامعه‌شناسی است که معتقد بودند جامعه قرار است از طریق قدرت یکسان‌سازی شود. این در حالی است که شبکه‌های اجتماعی موبایلی بر رسمیت بخشیدن به شکل‌گیری جماعت‌های مختلف با نظام‌های ارزشی متفاوت تأکید دارند. 

 

 

وی ضمن بیان این مطلب که ما بیشتر براساس تصورات فردی خود با موبایل مواجه شده‌ایم و به اندازه کفایت در مورد این پدیده مطالعه نداشتیم تا نظریه‌پردازی کنیم خاطرنشان کرد: در ایران امروز اجتماعاتی شکل می‌گیرند که با نشانه‌های نمادین برای خود مرزگذاری و تلاش می‌کنند با هویت‌یابی بر تنهایی و عزلت غلبه کنند یا جایگزینی برای آن بیابند. حال در این راه ممکن است مواردی مانند بحران اخلاقی یا ارتقاء سطح دانش و توسعه ارزش‌های مدنی اتفاق بیفتد. در استفاده از شبکه‌های اجتماعی موبایلی با پدیده فرار کردن از برخی اقتدارهای از بالا به پایین مواجه هستیم که ما را به این امکان نزدیک می‌کند که ارتباطات زیرزمینی را سروسامان دهد. از سوی دیگر، ارزان بودن استفاده از این شبکه‌ها هم باعث بسط و رشد آنها شده است. با این حال، تب استفاده از این شبکه‌ها رو به سراشیبی است. 

 

 

سخنران آخر این نشست دکتر یونس شکرخواه از اساتید علوم ارتباطات و پدر روزنامه‌نگاری آنلاین ایران بود. وی در ابتدای سخنان خود گفت: نمی‌شود راجع به این فضا نظریه‌سازی کرد بلکه باید با آن زندگی کرد و در این صورت هم شاید نتوانیم بگوییم همه این فضا سیاه یا سفید است. باید در این فضا عضو شد و حضور فعال داشت و دید که در این فضا چه می‌گذرد. چه اشکالی دارد یک خانم خانه‌دار در وایبر باشد و چند جوک هم بخواند؟ او کم کم یاد می‌گیرد این فضا، فضای استناد کردن نیست او در فیسبوک و هر شبکه دیگری هم برود مشکلاتی وجود دارد و دید او راجع به شبکه‌های اجتماعی عوض می‌شود. 

 

وی افزود: در شبکه‌های اجتماعی زیروکامنت هستیم یعنی کسی در آن فضا غلبه ندارد و پرچم فتح او بالا نمی‌رود. این شبکه‌ها معطوف به نتیجه هستند و این مساله به این معناست که فعلا باید از تئوری‌پردازی صرف نظر کنیم تا ببینیم این روند به کجا می‌رسد. به نظرم تنها نظریه‌ای که تا حدودی می‌تواند در تحلیل شبکه‌های اجتماعی به ما کمک کند نظریه استفاده و رضامندی است.