آداب و رسوم سیستانی های گلستان در ماه محرم

با آغاز ماه محرم دل های سوخته به سوی کعبه ومیکده عشق حسینی رهسپار خواهد شد که با شروع فصل عاشقی سیستانیها هم از این قائده مستثنی نیستند وبا شرکت در مبعادگاه عاشقان ومحبان اهل البت(ع)(حسینیه سیستانیها) به سوگ سالارشهیدان حضرت اباعبدالله حسین(ع) می نشینند.

آیینهای محرم به گواه تاریخ از گذشته های دور تاکنون میان مسلمانان به ویژه شیعیان با شکوه و جلوه خاصی برگزار شده است در این بین از انجا که سیستانیها نخستین خونخواهان امام حسین(ع) ویاران با وفایش می باشند ودر بدترین شرایط که به دستور بنی امیه در منابر جهان به اصلاح اسلام انزمان به خاندان پیامبر(ص) ومولای متقیان حضرت علی(ع)دشنام داده می شد ولی نیاکان سیستانیها حتی به قیمت تراشیده شدن سرزنانشان در معابر ,حاضر نشدن این ننگ را بپذیرند؛برای ماه محرم ارزش خاصی قائل هستند واداب ورسوم وِیزه ای هم دارند.

محمد اذری گفت:اگرچه اصل و اساس برپایی آیینهای محرم، عزاداری برای سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع)، اهل بیت و یاران با وفایش و زنده نگه داشتن ارزشهای والای قیام عاشورا است اما با توجه به تغییر شرایط جامعه در طول قرنها و سالها تغییرات و تفاوتهایی در نحوه انجام مراسم ویژه ماه محرم در برخی نقاط ایجاد شده است.

با این حال بهره گیری از سنتهای محلی و بومی ویژه محرم دربین  سیستانی های گلستان هنوز در بیشتر نقاط این استان پا برجا است . بررسی رخدادهای تاریخی ومتون تاریخی توسط کارشناسسان بنیادفرهنگی نیمروز نشانگر این است که تاریخ به خوبی گواه ارادت ویژه مردمان خطه سیستان وسیستانیهای گلستان به اهل بیت (ع) را می دهد که در هر شرایطی برای حفظ آرمانها و توسعه تفکر اهل بیت عصمت و طهارت(ع) تلاش کرده اند.

محمد آذری مدیر بنیاد مردمی نیمروز در خصوص آداب و رسوم سیستانیهای گلستان در ماه محرم می افزاید: نوحه خوانی ، سینه زنی ، زنجیرزنی ، شبیه خوانی یا تعزیه خوانی و خواندن زیارت عاشورا از جمله آیینهای معمول سیستانیها در استان گلستان ومازندران در ایام محرم به شمار می رود.

وی افزود: در اول محرم وشروع ماه عزای سالار شهیدان ویاران باوفایش سیستانیهای گلستان رسومی خاص دارند که بعنوان مثال می توان به مراسم سیاه پوشان یا مشکی پوشان است که مداحان به همراه بزرگان و امنای حسینیه سیستانیها و مراسم خاص لباس سیاه را به تن جوانان می کنند. همچنین تنی چند از بزرگان و پیرغلامان خوش صدا در گذشته روی پشت بام منازل وحسینیه ومساجد رفته با خواندن اشعاری حزن انگیز ومراثی مردم را از امدن ماه محرم اگاه می کرده اند.

محمدآذری افزود: رسم علم بستن و اماده کردن علم وسیاه پوش کردن حسینیه سیستانیها و مساجد وتکایا و منازل از دیگر رسوم سیستانیهاست.

محقق فرهنگ عامه اقوام گلستان ادامه داد: البته در کنار این رسوم, سیستانیها با برپایی محفل ومجلس دعا وقرائت قران تلاش دارند عشق وارادت خودشان را به سالار شهیدان(ع) نشان دهند. پخت قلور( حلیم سیستانی) و شله زرد ، امتناع مردم سیستان از پخت غذا در سه روز قبل از واقعه عاشورا ، پشت بام رفتن ریش سفیدان و تلاوت قرآن و ذکر دعا برای اعلام رسیدن ماه محرم و برگزاری مجالس روضه و عزاداری , نیز از دیگر رسوم سیستانیهای گلستان در ماه عزاداری سالار شهیدان است, از جمله آداب خاص مردم در ماه محرم و ۱۸ روز پس از آن است .

مدیر بنیاد نیمروز ادامه داد: شبیه خوانی یا تعزیه از اصلی ترین برنامه های سیستانیها در گذشته وامروز می باشد که به شووی گردانی یا شبیه خوانی معروف است ودر اکثر روستاهای سیستان وهرجا که سیستانیها هستند اجرا می شود که اکنون برجسته ترینش در بخش وشمگیر وشهر انبارالوم ودر زابل آباد و..می باشد. تعزیه درسیستان به صورت روز شمار اجرا می شود. به این صورت که شبیه خوانان هر روز ماه محرم را به یکی از یاران امام حسین (ع) مثلا حضرت علی اکبر(ع) یا حضرت ابوالقضل (ع) اختصاص می دهند.

محمدآذری با اشاره به مراسم آغازین روزهای محرم در بین سیستانیهای گلستان گفت:ازدیرباز با آغاز نخستین روز از ماه محرم امامان جماعات، پیش نمازان مساجد وهیئت امنای مساجد وحسینیه ها وبزرگان فامیل وطایفه؛ با جمع کردن مردم و سخنرانی در مساجد و محافل مذهبی وخانوادگی، مردم را از اهمیت این ماه آگاه می سازند و با روایت احادیث مختلف سعی دارند مظلومیت امام حسین(ع) و نقش وی در اسلام و همچنین عظمت این ماه را به نمازگزاران وخانواده وفامیل های وابسته  منتقل کنند.

مدیربنیاد نیمروز در خصوص نقش زنان سیستانی در عزاداری محرم وجایگاه محرم در بین زنان سیستانی خاطرنشان کرد: در ماه محرم زنان سیستانی دست از انجام کارهایی مثل حصیربافی و صنایع دستی برمی دارند و بیشتر سعی دارند خود را با ذکر و تسبیح و نماز و روضه خوانی وبرگزاری مراسم رووایی یا ارده که نوعی مرثیه سرایی سوزناک می باشد وشرکت در مجالس عزاداری  مانوس کنند.

وی افزود: در رووایی (رباعی) زنان سیستانی حتی در مرگ عزیزانشان با اشاره به مصائب خاندان پیامبر وبخصوص حضرت زینب(س) به صاحب عزا تسلی داده ویاد وخاطره شهدای کربلا را گرامی می دارند.

وی در خصوص سایر موارد وآداب ورسوم سیستانیهای گلستان ادامه داد: از جمله آداب و رسوم سیستانیهادر ماه محرم پرهیز از برگزاری آیین ازدواج، جشن تولد و خرید لباس نو است.حتی مردان نیز از اصلاح سروصورت در دهه محرم خودداری می کنند.

وی ادامه داد:سیستانیها در دهه اول محرم وبویژه روزهای تاسوعا وعاشورا دست از کار های غیرضروری وحتی در روز نهم ودهم محرم پخت وپز که نیاز به  روشن کردن آتش داشته باشد پرهیز می کنند وبه هیچ وجه تنور را روشن نمی کنند چون بحث تنور خولی و…همیشه سینه عاشقشان را به درد اوره است.

سیستانیها در جواب فردی که در روزهای تاسوعا وعاشورا از ایشان درخواست انجام کاری که ضرورت ندارد وحاضر به انجامش به احترام این روزها ندارند ضرب المثلی به کار می برند با این مضمون”در ای روز گرگه وه گله نمزنه”یعنی در این روز گرگ هم به گله نمی زند وبرای شکار نمیره.به نوعی نشان دهنده بزرگ بودن این روز ومصیبت  می باشد.

همچنین علاوه براینکه در بیشتر نقاط سیستان وهمچنین سیستانیهای گلستان ومازندران, زنان ومردان در ماه محرم از اصلاح سر و صورت خود پرهیز می کنند و زنان علاوه بر شرکت در مجالس عمومی حسینه ها، مجالس ویژه ای در منازل خود برگزار و مبلغه هایی که به “روضه خوان ” معروفند برای شرکت کنندگان در مراسم سخنرانی و مرثیه سرایی می کنند.

محمدآذری با اشاره به اهمیت جایگاه بزرگان وسالخوردگان در بین سیستانیها وجایگاه انان در هیئت ها ودسته های سینه زنی گفت:در دسته های عزاداری وحسینیه های سیستانیها در استان گلستان ومازندران علاوه برنشان های عمومی عزا وماتم و علامتهای سیاه و سبز و پارچه نوشته ها در صف نخست بزرگان محل وسالخوردگان ومعتمدین وسپس مردان و پسران و کودکان سینه زن و پس از آن زنجیرزنان حرکت می کنند.

محقق فرهنگ عامه سیستانی در گلستان در مورد هزینه های مراسم محرم گفت: در حسینیه سیستانیها ودر بین سیستانیهای گلستان علاوه براینکه غالب لوازم و تجهیزات مورد نیاز تعزیه خوانی از نذورات مردم تهیه می شود؛غذای هیئت ها نیز از طریق همین نذورات وکمک های مردمی تهیه می شود بدین گونه که هر وعده اعم از شام یا نهار بانی دارد که از گذشته های دور مرسوم ومعروف است مثلا در روستای سارلی روز هشتم حاج ابراهیم ناصری ودهم حاج یوسف ابراهیمی ودر مینودشت روز دهم حاج فیض محمد ته کر ویا در گرگان روز ششم طایفه چاری ویا طایفه سراوانی ویا طایفه سندگل خرج می دهند واین از چندین نسل قبل همین جور استمرار داشته است .در بین سیستانیها.اکثرا روز دهم غذاهای نذری مردم را معمولا حلیم سنتی که به آن “قلور” گفته می شود تشکیل میدهد.

محمداذری در خصوص مراسم ویزه شام غریبان گفت: در این شب مردم به مساجد وحسینیه ها می روند و چراغها را خاموش می کنند و در نور شمع به سوگواری می پردازند وبا تشکسل دسته های چندنفره جوانان با خواندن اشعار ومراثی سوزناک لحظات حزن انگیزی را فراهم می اورند که اصطلاحا دل سنگ را خون می کند.

محقق فرهنگ عامه وفولکلوراقوام و سیستانیهای گلستان  با نگاهی به تاریخ عزاداری سنتی در سیستان به برخی آیینهای سنتی از جمله حمل خیمه گاه حسینی و شهدای کربلا و کاروان اسرا خاطرنشان کرد:علاوه برشووی گردانی ویا شبیه خوانی که سیستانیها بسیار اهمیت می دهند موضوع کاروان اسرا و..نیز اهمیت بالایی دارد.

محمدآذری افزود:همچنین سقاخوانی اوج ارادت مردم این خطه ر ا به حضرت ابا عبدالله (ع) نشان می دهد بطوری که در این ایام ارادتمندان به امام حسین (ع)در حالی که با یک دست مشک آب و با دست دیگر کاسه ای در دست دارند به یاد تشنه لبان کربلا، عزاداران را سیراب می کنند.وی افزود: برخی از سقاها در گذشته اشعاری نیز در قالب مرثیه سرایی می خواندند.

مدیربنیادفرهنگی مذهبی بنیادنیمروزگفت:علاوه بر تعزیه که در هرروز به یکی از یاران سالار شهیدان وشهدای مظلوم کربلا اختصاص دارد از گذشته های دورهر یک از روزهای دهه نخست ماه محرم رانیز به نام و یاد اهل بیت و یاران امام حسین (ع) را گرامی داشته و می دارند.

مثلا روز چهارم محرم که به عزاداری حر نام گذاری شده مردم همراه با برگزاری مجالس عزا، نذورات خود را نیز در قالب غذاهای گرم تهیه و بین عزداران توزیع می کنند.

روز پنجم به نام فرزندان حضرت زینب (س )، روزهای ششم تا هشتم به یاد حضرت قاسم و حضرت علی اکبر(ع)، نهم به نام حضرت ابوالفضل و دهم به نام و یاد سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین عزاداری می شود

عزاداری تاسوعا و عاشورا که از بامداد آغاز می شود و تا عصر ادامه دارد هیاتها با حرکت از مقابل حسینیه ها و تکایا با نوحه خوانی و سینه زنی به سمت امامزاده ها وگلزار شهدا رفته و در این محل به عزادارای می پردازند.خیل عظیم جمعیت که یک پارچه سیاه پوش هستند شور خاصی به آیین عزاداری می دهد بیشتر خیابانهای منتهی به امامزاده ها وگلزار شهدا و شهدا گمنام مملو از عزادارانی است که در دسته های متعدد حرکت می کنند.در بیشتر حسینیه ومساجدی که سیستانیها در این استان کثریت ومشارکت دارندمردان و پسران جوان و نوجوان در دسته های سینه زنی و زنجیرزنی و بانوان در پشت هیاتها حرکت می کنند.

محقق فرهنگ عامه اقوام گلستان ومدیربنیادنیمروزدر خصوص سایر اداب ورسوم سیستانیها در ماه محرم گفت:یکی از رسوم سیستانیها موضوع چاووشی یا “چه وه شی” است که عموما یکی از پیرمردان یا مداحان با صدای حزن انگیز وزیبا اشعاری در راستای قیام عاشورا را می خواند ومردم وجمعیت را اماده سینه زنی وشروع مراسم می کند ودر اصل نوعی فراخوان برای شروع مراسم است.

وی در خصوص سایر اداب ورسوم سیستانیهای گلستان در ماه محرم با اشاره به روبروشدن دسته های عزاداری وهیئت های مذهبی گفت:در بین سیستانیها مرسوم است که از شب چهارم محرم به بعد از حسینیه سیستانیها دسته عزابه صورت سینه زنی وزنجیرزنی برای عرض تسلیت به مساجد وتکایای دیگر می روند .انچه در این بین خیلی مهم وحزن انگیز است زمان رسیدن دو هیئت ودسته زنجیرزنی به هم است که با حرکت علم دو هیئت به هم سلام داده ومداحان وپیرغلامان با خواندن اشعاری زیبا وحزن الود به صورت  بحث وبیت وپسش وپاسخ ادای احترام کرده وهمچنین به هم دیگر بابت حضور در مجلس عزای حسینی تسلیت می گویند که این صحنه بسیار غم انگیز است که برای مشاهده ابیات واطلاعات بیشتر به سایت بنیادنیمروز وحسینیه سیستانیهای گرگان مراجعه فرمائید.

محمدآذری در خصوص نوع سینه زنی سیستانیها یاداوری کرد:سیستانیها دارای نوع خاصی از سینه زنی هستند که به سینه زنی “شنستکا “یا نشسته یا سه ضرب است که مداح با خواندن اشعار ومراثی معروف به بحرطویل که حاوی اشعار حماسی وزیبا دربزرگی وجنگاوری وحق بودن لشکرفرزند پیامبر(ٌص)ویارانش می باشد ؛در زمان دم نوحه یا واگفت؛سینه زنان  که روی زانو نشته اند به زانو زده و به حالتی که نشان از افسوس وحسرت از شهادت سالار شهیدان(ع) ویاران با وفایش می باشد در اغاز شروع نوحه با کوبیدن دست روی زمین؛به این معنی که عقیده دارند که زمین را به شهادت می گیرند که زمین توشاهد باش که ما عزادار خاندان عصمت وطهارت(ع) هستیم روی کنده زانوبلند شده  وسینه می زنند ودر زمان سینه زنی نیز که به سرعت دستها به سینه کوبیده شده وسراسر شور وشعور می باشد.

محقق فرهنگ عامه سیستان افزود:بزرگان حسینیه سیستانیهاازجمله حاج اقای سندزایی وسراوانی با حضور در مساجد وهیئت های سیستانی استان گلستان ضمن اموزش این نوع سینه زنی ونوحه خوانی درپی احیا وتوسعه این سبک سینه زنی سنتی سیستانیها می باشند.

وی درپایان از مسولین میراث فرهنگی گلستان ومازندران دعوت کرد که با حضور در حسینیه سیستانیها در گرگان وگنبد وسایرشهرهای استان گلستان ومازندران ومشاهده این اداب ورسوم نسبت به ثبت این مراسم در میراث معنوی وناملموس اقدام نمایند.خداوندبه همگی ما کمک کند عزادار واقعی سالارشهیدان ویاران باوفایش وتسهیل کننده وکمک کننده منتقمش حضرت حجت(عج)باشیم./قابوس نامه