«مختوم‌قلی فراغی» شاعری برای تمام زمان‌ها

 در روستایی به نام «حاجی قوشان» در شمال شرق گنبدکاووس به تاریخ ۱۷۳۳ میلادی دیده به جهان گشود و زیردست پدری بزرگ اندیش به نام «دولت محمد آزادی» که از علما و دانشمندان بزرگ زمان خود به شمار می‌رفت تربیت شد، پدری که نقشی اساسی در پرورش وی به‌عنوان شاعر معروف مشرق زمین داشته است. اثر تعلیمی مثنوی «وعظ آزادی» تألیف اندیشه‌های ناب پدر اوست.

منبع الهام شعرهای مختومقلی مردم و زندگی مشقت‌بار آن‌ها بود، زبان اشعار مختومقلی، زبان مردم دورهٔ اوست. همواره عشق به آزادی، آگاهی و حاکمیت محرومین در اشعارش متجلی است.

بنا به روایات موجود و به نقل از خود مختومقلی کتابی که بیش از پنج سال برای گردآوری آن زحمت‌کشیده بود در جریان جنگ‌هایی که زمانی از دوره زندگی‌اش با آن‌ها درگیر بوده است به دست غارتگران قزلباش افتاده است.

اما مردم ترکمن با ارادتی که به این شاعر برجسته داشتند اشعارش را سینه‌به‌سینه حفظ کردند و در گوش دختران و پسران خود نجوا کردند تا مبادا فراموش شود. ازاین‌رو دیوانی که این روزها از مجموعه آثار وی جمع‌آوری و منتشرشده است مجموعه‌ای از اشعاری است که از این شاعر بزرگ در بین قبایل و طوایف ترکمن پراکنده‌شده است.

آنا دردی عنصری، نویسنده و پژوهشگر ترکمن اظهار کرد: زندگی مردم ترکمن با مختومقلی عجین شده است و اگر از یک فرد ترکمن بپرسید مختومقلی کیست مثل این است که از یک شهروند ایرانی بپرسید حافظ کیست و چرا در خانه‌هایتان حافظ نگهداری می‌کنید.

عنصری در وصف شخصیت این شاعر بزرگ ترکمن گفت: ازنظر من مختومقلی شاعری چندوجهی بوده و یکی از وجوه ممتاز مختومقلی ملی بودن آن است، چراکه مختومقلی علاوه بر شاعر، کنشگری ملی هم بوده و شعرش را در خدمت فعالیت اجتماعی مردم دوره‌اش قرار می‌دهد تا عقاید خود را از طریق شعر با مردم زمان خود در میان بگذارد.

این پژوهشگر آثار مختومقلی ادامه داد: مختومقلی شاعری مسلمان بوده و قطعاً بنا به‌ضرورت آن دوران همانند دیگر شاعران هم‌دوره‌اش اشعارش بر پایه ادبیات اسلامی است.

شایسته است هرساله و یا هرچند سال یکبار کنگره‌ای برای بزرگداشت این شاعر فرهیخته و عالم برگزار شودعنصری افزود: چند سال پیش در کنگره‌ای که در داخل کشور برگزارشده بود اساتیدی از کشور هندوستان و چند کشور دیگر در این کنگره حضور پیدا کردند و به ارائه پژوهش‌های خود در رابطه با آثار مختوم قلی پرداختند که این نشان از تعدد علاقه‌مندان به این شاعر در کشورهای مختلف است.

وی تصریح کرد: این شخصیت نمادی ملی بوده و شایسته است هرساله و یا هرچند سال یکبار کنگره‌ای برای بزرگداشت این شاعر فرهیخته و عالم برگزار شود تا از سراسر دنیا دوستداران و علاقه‌مندانش گرد هم جمع شوند و به تبادل افکار بپردازند.

جلوگیری از تغییر زبان ترکمنی، بزرگترین خدمت مختومقلی

منصور طبری، شاعر، نویسنده و رئیس انجمن شعر ترکمنی گنبدکاووس هم در رابطه با مختومقلی فراغی گفت: مختومقلی فراغی خدمت بزرگی به زبان ترکمنی کرده و موجب حفظ این زبان در طول تاریخ شده است چراکه در برهه‌ای از زمان زبان ازبکی با زبان ترکمنی ترکیب‌شده بود اما اشعار این شاعر که همگی به زبان ترکمنی اصیل بوده و در بین مردم نقل می‌شده موجب زنده نگه‌داشته شدن این زبان شده است.

وی بابیان اینکه مختومقلی فراغی پدر شعر کلاسیک ترکمن نام دارد، افزود: در آن زمان به دلیل مهاجرت و جنگ‌ها کتاب در دست تألیف مختومقلی از بین رفته است و اشعاری که امروزه از مختومقلی در کتاب‌ها به چاپ رسیده اشعاری است که سینه‌به‌سینه به مردم منتقل‌شده است.

طبری اظهار کرد: دیوان فعلی او در ایران و ترکمنستان گرداوری شده است و برای تشخیص اینکه کدام شعر متعلق به مختومقلی بوده و کدام شعر نبوده است به منابع برجای‌مانده از وی رجوع می‌کنند، به‌عنوان‌مثال اگر شعری از بین بیست الی ۳۰ منبع موجود در ۱۵ مورد وجود داشت به این نتیجه رسیدند این شعر متعلق به مختومقلی بوده است.

این شاعر ترکمن با ابراز نگرانی از اینکه نسل جدید ما تنها مختومقلی را به اسم می‌شناسد، گفت: امیدوارم روزی برسد که جوانانمان شعرهای این شاعر بزرگ را درک کنند.

با تأمل در شعرهای مختومقلی به‌وضوح متوجه می‌شویم این شاعر در بسیاری از اشعارش از تفسیر قرآن بهره گرفته استحاج آخوند فرهمند، یکی از علمای اهل سنت ترکمن هم با اشاره به آثاری از مختومقلی فراغی که در وصف اسلام گفته‌شده است،  گفت: با تأمل در شعرهای مختومقلی به‌وضوح متوجه می‌شویم این شاعر در بسیاری از اشعارش از تفسیر قرآن بهره گرفته و علاوه بر علوم قرآنی به مسائل اجتماعی و سیاسی زمان خودش هم واقف بوده است.

وی افزود: مختومقلی فراغی فردی است که نام شاعر نهادن بر او کم بوده چراکه وی در زمان خودش از شخصیت‌های مهم به شمار می‌رفته است.

فرهمند اظهار کرد: با اندکی تأمل و تفکر در اشعار مختومقلی به این نتیجه می‌رسیم این شاعر شعرش برگرفته از مباحث دینی مایل به عرفان بوده و در برخی از اشعارش هم که از عشق و عاشقی صحبت به میان آورده معشوق خود را خداوند خطاب داده است.

موج دور اندیشی در اشعار مختومقلی

وی تصریح کرد: این شاعر در شعرهای خود به مسائلی ازجمله سوادآموزی، دوری از مواد مخدر، فاصله طبقاتی و ... اشاره می‌کند که این امر نشان از دوراندیشی این شاعر بزرگ دارد.

آخوند فرهمند بابیان اینکه تنها خواندن اشعار مختومقلی کافی نیست، افزود: باید آثار مختومقلی فراغی و دیگر شاعران و عارفان دینی کشور در کنار خوانده شدن فهمیده هم شوند چراکه اشعار این شاعران برای زمان حال مردم گفته‌شده و مردم با مراجعه به درک و معانی آن‌ها می‌توانند به پاسخ سؤالات خود برسند.

وی بابیان اینکه مختومقلی در رابطه با وحدت در جامعه هم اشعاری سروده است، گفت: مختومقلی در ابیاتی از شعر خود می‌گوید افرادی که با یکدیگر وحدت دارند تمام نعمت‌های خداوند را در دستانشان دارند و افرادی که وحدتی در بینشان نیست خداوند نعمت‌هایش را از دستانشان می‌گیرد و یا در ابیاتی دیگر می گوید خداوند با افرادی است که بایکدیگر وحدت و اجتماع دارند که همگی آن ها از تاکید این شاعر بر امر وحدت دلالت دارد.

آرامگاه

آرامگاه مختومقلی در کنار روستای آق تپه در ۴۰ کیلومتری غرب مراوه‌تپه در شمال شرقی استان گلستان و در جوار آرامگاه پدرش  قرار دارد. این آرامگاه مربوط به اواخر دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلوی است. این اثر در تاریخ ۲۶ اسفند سال ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۲۲۵۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

افرادی که می‌خواهند سری به آرامگاه این شاعر شهیر ترکمن بزنند از دو مسیر می‌توانند خود را به آنجا برسانند. یکی از این مسیرها از شهرستان  گنبدکاووس است که در جنوب غربی آق تقه قرار دارد و می‌توان از سمت جاده اینچه برون به سمت آرامگاه مختومقلی رفت و طول این مسیر ۱۵۵ کیلومتر است.

مسیر دوم  از خود شهرستان کلاله است به‌این‌ترتیب که ابتدا باید شهر کلاله و سپس بخش مراوه‌تپه را پشت سر گذاشت. طول این مسیر ۱۳۰ کیلومتر و فاصله آرامگاه مختومقلی تا شهر مراوه‌تپه ۳۵ کیلومتر است.

همه‌ساله هفته پایانی اردیبهشت در سالروز ولادت این شاعر و عارف ترکمن جشنی باشکوه با حضور چهره‌های شاخص کشوری و مهمانانی از کشور ترکمنستان برگزار می‌شود.