خلیج گرگان، ارومیه دیگری می شود

به گزارش گلستان 24 ؛ به نقل از جامعه پویا، تغییر اقلیم، کاهش سطح بارندگی، کاهش ورود آب از "ولگا" و ورود رسوبات از رودخانه های داخلی، اتفاقی تلخ را در بسترجنوبی دریای کاسپین و در سواحل گلستان رقم زده است؛ اتفاقی که به گفته مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان، فاجعه "دریاچه ارومیه" دیگری را پدید خواهد آورد. فاجعه ای که کاهش تولید ماهیان خاویاری ایران، از رونق افتادن صید و صیادی و گردشگری دریا و برهم خوردن اکوسیستم طبیعی دریا، تنها بخشی از آسیب های آن خواهد بود.

آب خزر کم شده و ساحل 500 متر از دریا فاصله گرفته؛ علتش هم چند چیز گفته شده؛ نخست میزان تبخیر بالای دریای کاسپین در اثر گرم شدن هوا و کاهش سطح آب آن در دوره های زمانی 30 تا 40 ساله . دوم استفاده بیشتر روس ها از آب ولگا برای کشاورزی بیشتر که باز هم در اثر گرمای هوا در زمین های اطراف ولگا گسترش یافته است. و اما سومین علت، کاهش ورودی های آب به کاسپین از جمله " سفیدرود" چرایش هم معلوم است؛ سدسازی ها و احداث بندها، کشاورزی و البته طرح های پرورش ماهی و آبزیان در حوزه مربوط ، "خلیج گرگان" را دارد به نیستی و نابودی می کشاند.

راهکار چیست و چه باید کرد؟ همه می گویند "انجام مطالعات جامع" ؛ هم متخصصان، هم سازمان محیط زیست کشور و هم استان. اما مدیرکل محیط زیست گلستان می گوید که سازمان حفاظت محیط زیست کشور تاکنون هیچ کار موثری برای نجات خلیج گرگان انجام نداده است؛ علیرغم اینکه 4 ماه برای انجام مطالعات بر روی مشکل خلیج گرگان فرصت خواسته است و این مهلت در دوم بهمن ماه به انتها می رسد.

پیشروی جدید نیست

به اعتقاد برخی کارشناسان محیط زیست، کاهش عمق آب خلیج گرگان که به دلیل پسروی کاسپین رخ داده، می‌تواند ناشی از خصوصیات زمین‌شناختی بزرگ ترین دریاچه جهان باشد. آنها می گویند سایه خشکسالی بر سر خلیج گرگان، موضوعی جدید نبوده و طبیعی است که در گذشته هم در بازه های زمانی مختلف، اتفاق افتاده است و در هر دوره ٢٥ تا 50 ساله، یک مرحله پسروی دریا صورت می‌گیرد که وقوع آن طبیعی است. اما این باعث نمی شود که فعالان و کارشناسان محیط زیستی‌ نگران نباشند.

میثم ذوالفقاری، کارشناس محیط زیست هر چند طبیعی بودن این اتفاق را قبول دارد اما آن را نیازمند برنامه‌ریزی برای احیا می‌داند؛ او گفته است: «پسروی و پیشروی آب خلیج گرگان، در یک چرخه حدود ٣٠ تا ٥٠ ساله تکرار می‌شود. در یک دوره خلیج، به علت بارش‌های کمتر، ورودی حداقلی منابع آبی و یا تبخیر بیشتر شاهد پسروی و در چرخه پرآبی تراز آب افزایش یافته و خلیج شاهد پیشروی آب خواهد بود. کاهش یا افزایش تراز آب خزر تا 1 متر طبیعی است؛ ولی هم اینک با پسروی آب شاهد خشک شدن سطحی حدود ٣٠٠ تا ٤٠٠ متر از اراضی حاشیه خلیج گرگان هستیم.»

ذوالفقاری به روی دیگر سکه پسروی آب در سواحل گلستان و نگرانی‌ها اشاره می‌کند: «برخی از کارشناسان نیز استمرار شرایط کنونی و خشک شدن خلیج گرگان را نگران‌کننده دانسته و پیش‌بینی می‌کنند این خلیج تا چند ‌سال آینده هیچ راه ارتباطی با دریای خزر نخواهد داشت. این کارشناسان معتقدند که با ادامه روند تغییرات اقلیمی و کاهش سالانه بیش از ١٠ سانتی‌متری سطح آب، تا ‌سال ١٤٠٢ خلیج گرگان ممکن است به مردابی تبدیل شود و از آنجا که دبی ورودی رودخانه‌ها به خلیج گرگان در مقایسه با عامل تبخیر آب از سطح خلیج کمتر است، پس از چند ‌سال، خلیج گرگان به یک تالاب فصلی کوچک و با مساحت چند ده هکتاری تبدیل خواهد شد و شاید در آینده‌ای نزدیک این خلیج به زمینی مرده و فاقد هر گونه حیات آبی تبدیل شود.»

این اظهار نظرها فقط بر پایه شبیه‌سازی استوار بوده و برآورد احتمالی است؛ این کارشناس محیط ‌زیست توضیح می‌دهد که «بررسی تراز آبی دریای خزر در دوره‌های گذشته نشان‌دهنده کاهش سطح آب این دریا در برخی دوره‌ها و افزایش سطح آن در دوره‌های دیگر است که مطابق این بررسی‌ها از‌ سال ١٩٩٦ تا ٢٠١٦ میلادی، طی ٢٠‌ سال اخیر، تراز آب دریای خزر درحال طی کردن سیر پسروی است.»

خلیج گرگان، اولویت‎مهم گلستان 

پسروی ٥٠٠ متری یا حتی یک کیلومتری آب در این منطقه کم‌شیب، باعث از رونق اقتادن گردشگری و صیادی شده و اکنون سواحل گلستان به جای این‌که مکانی برای گردشگری، آب‌تنی تابستانی و صید ماهی زمستانی باشد به محلی برای رویش بوته‌ها تبدیل شده و سوت وکور است.

مدیرکل دفتر مدیریت بحران استانداری گلستان دراین‌باره می‌گوید: «ما در موضوع خلیج گرگان با پدیده ساده‎ای مواجه نیستیم؛ بلکه در منطقه‎ای زندگی می‎کنیم که به ‌طور دائم می‎لرزد، لرزش‎هایی که در کف دریای خزر روی می‎دهد.» صادق‎علی مقدم تاکید می کند که «نباید با یک راه‌حل شتاب‎زده مشکلی دیگر را پدید آورد؛ بلکه باید پیش از هر اقدامی در زمینه خلیج گرگان، مطالعات جامع علمی را به‌عنوان مبنای اقدام‌ها مدنظر قرارداد.» نکته ای که تمام کارشناسان نیز بر آن اصرار دارند.

تشکیل کمیته نجات خلیج گرگان 

چند هفته پس از گزارش‌ها و تصاویری که از وضع خلیج گرگان، پسروی یک کیلومتری آب در ساحل گلستان و عکسی که از ستون‌های اسکله خشک بندر ترکمن در مهر ماه منتشر شد، معاون دفتر سواحل و تالاب‌های ساحلی سازمان حفاظت محیط ‌زیست کشور با بحرانی خواندن وضع کاهش تراز دریای کاسپین، به ضرورت وجود رژیم حقوقی برای این دریاچه تأکید کرد و از تشکیل "کمیته نجات خلیج گرگان" خبر داد.

استفاده آب ولگا در کشاورزی و سدسازی بر خزر

شهرام فداکار درباره کاهش تراز دریای کاسپین با اشاره به این‌که این رویداد متاثر از سه عامل کلان است گفت: «کاهش ١٨ تا ٢٠ سانتی متری دریای خزر به ‌طور سالانه، متاثر از عوامل داخل و خارج کشور و تغییر اقلیم و خشکسالی است؛ دریای خزر دوره‌های سی ساله تغییر تراز آب دارد یعنی ٣٠‌سال بالا می‌آید و ٣٠‌سال پایین می‌رود. این دوره‌های نوسانات تغییرات اقلیمی و جوی در همه مسائل جوی ازجمله بارندگی و تراز دریاها وجود دارد.»

معاون دفتر سواحل و تالاب‌های ساحلی سازمان حفاظت محیط‌زیست با تأکید بر این‌که کل منطقه خاورمیانه از پدیده افزایش دما و خشکسالی رنج می‌برد، گفت: «در ‌سال گذشته حدود ٦٥ کیلومترمکعب آب از رودخانه ولگا نسبت به سال‌های قبل وارد خزر شده است. این رودخانه واقع در کشور روسیه، حدود ٨٠ ‌درصد آب خزر را تأمین می‌کند؛ اما در شرایطی که به دلیل گرم شدن هوا، موقعیت کشت و کار مناسب‌تری در حاشیه این رودخانه برقرار می‌شود زمین‌های اطراف آن زیر کشت می‌رود و آب ولگا برای این کار صرف می‌شود، در نتیجه حجم آب دریافتی خزر از طریق رودخانه ولگا کاهش می‌یابد.»

او با اشاره به این نکته ‌که با گرم شدن هوا میزان برداشت‌های آب در حاشیه رودخانه ولگا افزایش می‌یابد گفت: «از سوی دیگر به دلیل قرار گرفتن در محدوده جغرافیایی گرم، با افزایش دمای هوا تبخیر سطحی خزر هم افزایش می‌یابد. در کشور ما روی اکثر رودخانه‌های منتهی به خزر، بند کشیده و سد ساخته شده است. در نتیجه ایجاد انحراف در مسیر رودخانه‌ها و حوزه آبخیز خزری، آب کمتری وارد خزر شده و تأثیر منفی زیادی روی خزر داشته است.»

ورودی خلیج گرگان به دریای خزر مسدود شده است

به گفته فداکار از‌ سال ١٣٨٧ تا ‌سال ١٣٩٠، ورودی ١٥ رودخانه‌ به خلیج گرگان از ١٠ مترمکعب در ثانیه به حدود ٢,٠١ متر مکعب در ثانیه رسیده است. بنابراین، ورودی خلیج گرگان به کاسپین، به حد چشمگیری کاهش یافته و تقریبا مسدود شده است. کاهش ورودی "سفیدرود" و سایر رودخانه‌ها به کاسپین نیز به دلیل سدسازی و مصارف کشاورزی اتفاق افتاده است.

معاون دفتر سواحل و تالاب‌های ساحلی سازمان حفاظت محیط‌زیست در ادامه می گوید:«اکوسیستم سایر کشورهای حاشیه خزر به اندازه سواحل کشور ما تاثیرپذیر از دریای خزر نیست و سواحل زیبا با وجود جنگل‌های انبوه خاص ایران است؛ درحالی‌که سواحل کشورهای قزاقستان و ترکمنستان از این مواهب برخوردار نیست؛ به همین میزان نیز، اثرپذیری از خزر در کشور ما بیشتر است.»

او با بیان این‌که در کنوانسیون تهران برای حفاظت محیط ‌زیست دریایی خزر بین کشورها همخوانی وجود ندارد از جمله مشکلات دریای خزر را نبود رژیم حقوقی مشخص عنوان می کند که موضوعی منطقه‌ای است و باید با همکاری سازمان های ذیربط انجام پذیرد.

مطالعات جامع تنها راهکار است

مزدک دربیکی پژوهشگر محیط زیست و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی به "جامعه پویا" می گوید:«برای حل مساله خلیج گرگان که پهنه آبی بزرگ و استراتژیک است نمی شود بدون مطالعه و هیاتی تصمیم گرفت. بلکه باید مطالعاتی جامع و فراگیر با 3 محور عمده انجام بگیرد.»

او درباره این 3 محور می گوید:«بررسی پیشینه تاریخی خلیج گرگان یکی از مهم ترین محورهاست که باید در مطالعات بدان توجه کرد؛ پیشینه ای که در اسناد تاریخی موجود است. زمان قاجار، کشتی های روسیه در بندرگز و بندرترکمن پهلو می گرفتند که این خود نشانگر عمق زیاد آب بوده است. به نظر می رسد هیچ مطالعه ای در حوزه این محور انجام نگرفته است. محور دوم این مطالعات باید بر روی وضعیت موجود خلیج و مشخصات و ویژگی های آن باید که باید با بازدیدهای میدانی، مطالعه و تحقیق صورت بگیرد. سومین محور نیز پیش بینی وضعیت آینده است که نیاز به مدل سازی های پیشرفته و پیچیده داریم که روند تغییرات سال های آینده محاسبه می شود. تنها با انجام چنین مطالعاتی می توان به راهکاری موثر و مطلوب رسید.»

این عضو هیات علمی دانشگاه آزاد در ادامه با بیان اینکه نباید تنها از محیط زیست انتظار حل مشکل خلیج گرگان را داشته باشیم گفت:«چون این خلیج، بخشی از تالاب بین المللی است فراتر از وظیفه یک سازمان است و دیگر سازمان ها و دستگاه ها نیز پای کار بیایند و هزینه هایش نیز با همراهی همه تامین شود. درست است که سازمان حفاظت محیط زیست متولی رسمی و اصلی تالاب هاست؛ اما دیگران نیز باید کمک های فنی و مالی خود را زیر نظر این سازمان برای حل معضل و بر اساس مطالعات ارائه کنند. این مشکل نیاز به همکاری بین بخشی و فراسازمانی دارد وگرنه یک سازمان نمی تواند از پس حل آن بربیاید.»

دربیکی تاکید می کند که برای نجات خلیج گرگان دیگر وقت چندانی نداریم و اگر دیر بشود دیگر شاید هیچ فعالیتی فایده نداشته و مثمر نباشد. هر چند تعجیل برای نجات خلیج درست نیست و باید مطالعه کرد اما در همان حال، نباید زمان را از دست داد و باید زودتر به فکر راهکار با مطالعه باشیم.

او همچنین درباره لایروبی خلیج گرگان گفت:«هر گونه نظر دادن دراین باره منوط به انجام مطالعات است؛ اما باید به یک نکته نیز توجه کرد و آن اینکه اگر خلیج را لایروبی کنیم ولی منشا رسوبات را از بین نبریم دوباره رسوب وارد خلیج شده و همان مشکلات تکرار می شود.» این عضو هیات علمی دانشگاه آزاد درباره منشا رسوب های وارد شده به خلیج گرگان به "جم پارس" گفت:«از مهم ترین علل این رسوبگذاری، سیل بالادست است که در اثر چرای بی رویه دام و نیز گسترش و انجام کشاورزی در شیب رخ می دهد و تا این عوامل را تغییر ندهیم و اصلاح نکنیم مشکل رسوبات حل نمی شود. هر گونه عملیات بدون توجه به ریشه های معضل، پاک کردن صورت مساله است و بر این اساس ابتدا باید عوامل را شناسایی کرد. سپس باید "برنامه مدیریتی برای حوضه آبریز گرگان" تهیه و تدوین و تمام موارد مدکور در آن لحاظ شود.قطعا راهکارهای مدیریتی برای کنترل رسوبگذاری و لایروبی یکی از راهکارهای مورد بررسی خواهد بود. اما باید مشخص شود که در چه اولویتی قرار دارد.»

او در پایان بر این نکته تاکید کرد که باید بودجه ای ملی برای نجات خلیج گرگان در نظر گرفته شود, همان گونه که برای "دریاچه ارومیه" در نظر گرفته شد؛ چرا که این خلیج از نظر کارکردهای اکولوژیک و اجتماعی بسیار مهم و در سطح ارومیه است و خشک شدن کامل آن می تواند معظلات جدی را در حوزه های مختلف برای استان و حتی کشور ایجاد کند.

سازمان کاری نکرده است

مهرماه امسال بود که مسوولان محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کردند یک مهلت 4 ماهه برای انجام مطالعات پیرامون خلیج گرگان و نجات آن از شرایط کنونی می خواهند. دوم بهمن ماه این مهلت تمام می شود و معلوم نیست سازمان چه طرحی در چنته دارد. 

مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان اما می گوید که سازمان حفاظت محیط زیست کاری موثر و جدی در این راستا انجام نداده است. اسماعیل مهاجر به جامعه پویا می گوید:«سازمان اقدام موثری نکرده و اگر هم انجام داده بنده از آن بی اطلاعم.»

او تاکید می کند:«استارت این کار را مسوولان استان ماه ها پیش زده اند. آیت الله نورمفیدی و استاندار گلستان و مجموعه استانداری تاکید و پیگیری کرده اند ولی متاسفانه دستگاه های متولی هیچ اقدام عملیاتی انجام نداده اند.»

مهاجر در ادامه با تاکید بر انجام مطالعات جامع و البته سرعت در انجام آن می گوید:«بخش غربی خلیج به طور کامل خشک شده و رسوبات روز به روز بیشتر می شود. ارتفاع آب به زیر 80 سانت رسیده و کاهش بارندگی، کاهش آب ورودی از ولگا، آلودگی های نفتی در اثر فعالیت های کشورهای همسایه، ورود زهکش های فاضلاب و ... دارد فاجعه ارومیه دیگری را برایمان رقم می زند.»

مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان یادآور می شود:«اداره کل، پیگیر مطالبات از سازمان حفاظت محیط زیست است و دستگاه های اجرایی دیگر مانند استانداری نیز در این راه اقدام کرده اند. حتی این موضوع به شورای تامین استان نیز کشیده شده و آنها اهتمام ویژه دارند که خلیج گرگان باید هر چه سریع تر با رویکرد علمی و تخصصی و نیز مطالعات درست، نجات داده شود.» 

با وجود تماس های مکرر با پروین فرشچی، معاون دریایی سازمان حفاظت محیط زیست کشور، ایشان به تماس تلفنی جامعه پویا پاسخ ندادند.