کشاورزی، پاشنه آشیل مدیریت مصرف آب در گلستان

به گزارش گلستان24؛بخش کشاورزی با مصرف حدود 90 درصد منابع آبی کشور، پرمصرف ترین مصارف منابع آبی را در اختیار دارد و به اعتقاد کارشناسان امر، تنها با مدیریت مصرف در این بخش بویژه با اصلاح شیوه های آبیاری و اصلاح الگوی کشت می توان انقلابی در استفاده منابع آبی و جلوگیری از پیامدهای ناگوار آن ایجاد کرد.
علاوه بر اصلاح شیوه های آبیاری از سنتی به نوین و اصلاح و تغییر الگوی کشت از محصولات با نیاز آبی بالا مانند شالی به محصولات کم آب بر، جلوگیری از فعالیت چاه های آب غیرمجاز و برنامه ریزی برای استفاده مجدد و بازچرخانی آب در بخش شرب می تواند گره گشای مشکل کم آبی فعلی در گلستان باشد.
از یک دهه پیش که رهبر معظم انقلاب در جریان دیدار با مردم شیراز در اردیبهشت سال 87 به مساله اسراف در مصرف آب چه در شرب و چه در آبیاری بخش کشاورزی که آن را مسرفانه دانستند، اشاره داشتند تا سال 88 که آن را سال اصلاح الگوی مصرف نامگذاری و یک سال بعد نیز سیاست های کلی اصلاح الگوی مصرف آب را ابلاغ کردند، با وجود اقداماتی که در این زمینه انجام شده، هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله داریم.
اگرچه بخش کشاورزی یکی از اساسی ترین محورهای توسعه و نیز زیربنا و اساس تامین امنیت غذایی کشور ما است اما باید بپذیریم که مصرف آب دراین بخش بسیار بیشتر از میانگین ها جهانی و منطقه ای این بخش است.
به اعتقاد کارشناسان، امروزه حدود 90 درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی و 10 درصد نیز در بخش شرب و صنعت مصرف می شود در حالی که میانگین جهانی مصرف آب در بخش کشاورزی 70 درصد است که به گفته رهبری انقلاب در سخنان آغاز سال 1390 اگر تنها 10 درصد صرفه جویی دراین بخش با اصلاح شیوه های آبیاری و اصلاح الگوی کشت صورت گیرد، تحولی بزرگ ایجاد می شود.
گفته می شود که هم اکنون برای تولید یک کیلوگرم محصول در کشور ما حدود دو هزار لیتر آب مصرف می شود در حالی که این رقم در کشورهای درحال توسعه 1300 لیتر است ضمن اینکه متوسط عملکرد تولید محصولات کشاورزی در ایران در مقایسه با دیگر کشورها نیز پایین است و مهمتر از همه ضایعات 30 تا 35 درصد محصولات کشاورزی در مراحل برداشت، حمل و نقل، نگهداری و مصرف، نوعی دیگر از هدررفت منابع آب در ایران به شمار می رود.
درحالی که بند هشت از سیاست های کلی اصلاح الگوی مصرف که توسط رهبری در 15 تیر 1389 ابلاغ شد به صراحت بر ضرورت ارتقای بهره وری و نهادینه شدن مصرف بهینه آب در تمام بخش ها بویژه بخش کشاورزی در چارچوب سیاست های ذیل این بند تاکید دارد اما به نظر می رسد در این حوزه اقدامات انجام شده یا کافی نبوده یا به کندی صورت می گیرد.
سیاست هایی چون طراحی، تدوین و اجرای سند ملی الگوی مصرف آب در بخش های مختلف و به هنگام سازی آن، اعمال سیاست های تشویقی و حمایتی از طرح های بهینه سازی استحصال، نگهداری و مصرف آب، تدوین و اعمال استانداردها و ضوابط لازم برای کاهش ضایعات آب، پایش کیفیت منابع آب و جلوگیری از آلودگی آبها، اصلاح الگوی کشت و اعمال شیوه های آبیاری کارآمدتر، ایجاد سامانه های بهینه تأمین و توزیع آب شرب و بهینه سازی تخصیص و مصرف آب در بخش تولید براساس ارزش راهبردی و اقتصادی بیشتر، برنامه ریزی برای استفاده مجدد و بازچرخانی آب، تدوین و اجرای برنامه های عملیاتی مناسب برای ایجاد تعادل بین منابع و مصارف آب بویژه در سفره های زیرزمینی دارای تراز منفی و اعمال مدیریت خشکسالی و سیل، سازگار با شرایط اقلیمی' نشان از اهمیت جدی در مدیریت و مصرف منابع آبی کشور دارد.
استان گلستان با وجود اینکه سرسبزی استان های شمالی را در ذهن هر مخاطب تداعی می کند، از یک دهه پیش به دلیل خشکسالی های متوالی و برداشت های بی رویه از منابع آبی زیرزمینی توسط چاه های مجاز و غیرمجاز، اکنون اسیر کم آبی شده و اگر مصرف آب در بخش کشاورزی آن مدیریت نشود، چه بسا در آینده ای نه چندان دور این استان به استانی خشک و بیابانی که حتی در تامین آب شرب اهالی خود نیز با مشکل مواجه می شود، تبدیل خواهد شد.

*** نگاهی به اقدامات انجام شده مدیریت مصرف آب دربخش کشاورزی گلستان
الف) اصلاح شیوه های آبیاری نوین : 
در این بخش به گفته مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی گلستان، اگرچه اقدامات تبدیل شیوه های آبیاری سنتی به نوین در این استان از سال 69 آغاز شده اما کل اراضی زراعی مجهز شده به شیوه های نوین آبیاری تا پایان سال 96 تنها 57 هزار و 17 هکتار بوده است.
محمدتقی کمال غریبی می گوید که گلستان 670 هزار هکتار اراضی زراعی و باغی دارد که 387 هزار هکتار آن اراضی آبی و بقیه دیم است و از مجموع اراضی آبی و براساس برآوردهای مهندسی انجام شده، 350 هزار هکتار آن قابلیت مجهز شدن به سیستم های نوین آبیاری را دارند.
وی گفت: تجهیز اراضی زراعی و باغی گلستان به شیوه های نوین آبیاری اگرچه در سال های آغازین این طرح به کندی صورت گرفته و تا سال 1395 در مجموع 48 هزار و 500 هکتار از اراضی زراعی و باغی این استان به سیستم های آبیاری نوین مجهز شد اما در سال های 95 و 96 با تخصیص مجموعا یک هزارو 425 میلیارد ریال اعتبار دولتی 9 هزارو 517 هکتار دیگر از اراضی این استان به شیوه های آبیاری نوین مجهز شده است.
کمال غریبی اضافه کرد: درحال حاضر رتبه گلستان در اجرای شیوه های نوین آبیاری از رتبه 25 درسال 94 به رتبه 11 درسال 96 رسیده و استقبال کشاورزان این استان نیز برای تغییر شیوه آبیاری رو به افزایش است.
به گفته این مقام مسئول هم اکنون دولت تا 85 درصد هزینه اجرای سیستم های آبیاری نوین را به صورت بلاعوض از 45 تا یکصد میلیون ریال برحسب نوع شیوه آبیاری، در هر هکتار پرداخت می کند. 
با آمار فعلی ارائه شده توسط مسئولان جهادکشاورزی گلستان و براساس عملکرد دو سال اخیر در اجرای شیوه های نوین آبیاری که بطور میانگین حدود پنج هزار هکتار درسال بوده و با کسر 57 هزارو 17 هکتار اجرای طرح شده، از کل 350 هزار هکتار اراضی که قابلیت اجرای شیوه های نوین آبیاری را در این استان دارند، هنوز حدود 293 هزار هکتار اراضی باقی مانده است که اگر به طور میانگین سالانه پنج هزار هکتار به این سیستم های آبیاری مجهز شوند، 59 سال زمان نیاز است.
به نظر می رسد دراین حوزه می بایست علاوه بر افزایش اعتبارات اجرای شیوه های آبیاری نوین، آگاهی بخشی جدی به کشاورزان نسبت به عواقب مصرف بی رویه منابع آبی و پرهیز از کشت محصولات با نیاز آبی بالا صورت گیرد، تخصیص یارانه به تولیدات کشاورزی با مصرف آب کمتر و جایگزین کردن مشاغل خدماتی یا بازرگانی برای بخشی از بهره برداران این بخش از دیگر راهکارهای ضروری است.

ب) اصلاح الگوی کشت:
در بحث اصلاح الگوی کشت نیز گلستان هنوز توفیقی نداشته و با اینکه می بایست از کشت شالی به عنوان یک محصول با نیاز آبی بسیار بالا در این استان جلوگیری شود اما هنوز کشت این محصول از سوی کشاورزان زیادی انجام می شود. 
به گفته مجری طرح محوری برنج سازمان جهاد کشاورزی گلستان در سال گذشته بالاترین کشت شالی در این استان براساس آمار رسمی 84 هزار هکتار و براساس آمار غیر رسمی به مقدار 140 هزار هکتار صورت گرفته است.
مهدی محمدرضاپور، نیاز آبی هر هکتار شالی را بطور میانیگن 12 تا 14 هزار مترمکعب اعلام کرد و گفت: برای مدیریت مصرف آب در کشت شالی باتوجه به خشکسالی ها و کمبود منابع آب در گلستان، باید تغییر شیوه های کشت و استفاده از ارقام با نیاز آبی کمتر محقق شود.
وی افزود: طرح ممنوعیت کشت شالی در گلستان قابلیت اجرا ندارد زیرا بخش قابل توجهی از کشاورزان این استان از طریق کشت این محصول که نسبت به دیگر محصولات زراعی و یا باغی درآمد بالایی دارد، امرار معاش می کنند و کارخانه های زیاد شالیکوبی در گلستان با اشتغالزایی قابل توجه، مشغول فعالیت هستند.
محمدرضاپور اضافه کرد: از سال گذشته کشت مستقیم شالی در زمین به صورت آزمایشی در گلستان انجام شد و امسال 30 هکتار به این شیوه کشت شده که علاوه بر مزایای اقتصادی با کاهش مصرف بذر و هزینه تولید، مصرف آب را نیز تا 30 درصد کاهش می دهد.
وی تصریح کرد: دراین روش کشت شالی، عملکرد تولید محصول برخی ارقام برنج در واحد سطح اندکی بیشتر از شیوه معمول کشت این محصول است اما 20 درصد در مصرف بذر و 41 درصد در هزینه تولید به نفع کشاورز می شود.
تبدیل اراضی زراعی به باغی دیگر راهکار اصلاح الگوی کشت در گلستان است که به گفته معاون مدیریت باغبانی سازمان جهاد کشاورزی این استان این شیوه در چند سال اخیر به دلیل توجیه اقتصادی و بالا بودن درآمد حاصل از فروش محصول با استقبال خوب کشاورزان مواجه شده است.
محمد باقری گفت: اکنون در استان گلستان افزون بر 33 هزار هکتار باغ وجود دارد که حدود یک سوم آن در پنج سال اخیر احداث شده است ضمن اینکه 60 درصد باغ های احداث شده این استان بارور بوده و سالانه 200 هزار تن محصول از آن برداشت و روانه بازار می شود.
با این حال در این دو راهکار ارائه شده نیز گلستان در ابتدای راه است و تا رسیدن به نقطه مطلوب و فراگیر شدن این شیوه ها فاصله زیادی دارد.

ج) چاه های غیرمجاز آب در بخش کشاورزی گلستان:
استان گلستان 33 هزار حلقه چاه آب کشاورزی دارد که افزون بر 15 هزار حلقه آن غیرمجاز است و 150 میلیون متر مکعب معادل 13 درصد از آب ‌های استان از طریق این چاه ها و به صورت غیر قانونی استحصال می شود که رقم بالایی است.
برنامه ریزی برای جلوگیری از برداشت غیرمجاز آب توسط این چاه ها در گلستان با انسداد آنان کم و بیش درحال انجام است و گفته می شود سالانه 300 تا 400 حلقه چاه غیر مجاز با حکم مراجع قضایی مسدود می شود که این تعداد گره ای از روند رو به رشد و بی رویه مصرف منابع آبی در گلستان را باز نمی کند.
به گفته مسئولان شرکت آب منطقه ای، طولانی بودن روند رسیدگی به پرونده چاه های غیرمجاز در محاکم قضایی و پایین بودن اعتبارات برای انسداد چاه هایی که حکم قضایی برای آن صادر شده، از مشکلات این حوزه است. 
برداشت های غیرمجاز از چاه های مجاز گلستان نیز مشکل دیگری دربحث مدیریت منابع آب بخش کشاورزی این استان است و از مجموع 18 هزار چاه آب مجاز تنها یک چهارم آنان دارای کنتور هوشمند هستند.
تلاش دو روزه خبرنگار ایرنا، برای گرفتن توضیحات تکمیلی از مسئولان شرکت آب منطقه ای گلستان در این زمینه ره به جایی نبرد. 

د) بازچرخانی یا بازیافت آب در بخش شرب:
استفاده از منابع آبی درحوزه شرب که تبدیل به فاضلاب شده نیز گام موثری برای جبران برخی از کمبودها در منابع آبی است زیرا به گفته کارشناسان 85 تا 90 درصد آب شرب به فاضلاب تبدیل می شود.
اجرای طرح های جمع آوری فاضلاب های شهری و روستایی و تصفیه آن برای مصارف صنعتی، دامی، کشاورزی، فضای سبز شهری نیز در گلستان به کندی پیش می رود و از 30 شهر این استان تنها در چند شهر آن اجرا شده است.
اگرچه تلاش دو روزه خبرنگار ایرنا، برای دریافت آخرین اطلاعات درحوزه طرح های فاضلاب توسط شرکت آب و فاضلاب شهری گلستان نیز منجر به نتیجه نشد اما به عنوان نمونه طرح جمع آوری فاضلاب در گنبدکاووس که دومین شهر بزرگ گلستان است با گذشت 22 سال از آغاز عملیات اجرایی و 377 میلیارد ریال هزینه برای آن، هنوز به 40 درصد پیشرفت فیزیکی رسیده و برای تکمیل آن به یک هزار و 200 میلیارد ریال اعتبار دیگر نیاز است.
محمدهادی رحمتی مدیر عامل شرکت آب و فاضلاب شهری گلستان در دی ماه پارسال در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفته بود که برای بهره برداری از مرحله نخست تصفیه خانه فاضلاب شهری گنبد به 200 میلیارد ریال اعتبار نیاز است تا روزانه 30 تا 40 هزار متر مکعب آب را برای مصارف کشاورزی و صنعتی این شهرستان تصفیه نماید.
با این حال براساس اعلام این مقام مسئول هم اکنون شرکت آب و فاضلاب شهری گلستان 395 هزار مشترک در 22 نقطه شهری دارد که با وجود مشکلات کم آبی در این استان و نیز درحالی که میانگین مصرف شبانه روز هر نفر 120 تا 150 لیتر است اما مشترکان این شرکت 2 تا پنج برابر میانگین جهانی(در شرایط عادی و پیک مصرف) آب مصرف می کنند.
با یک ضرب و تقسیم ساده، اگر میزان آب مصرفی هر نفر در مناطق شهری گلستان را که حدود یک میلیون نفر هستند، 200 لیتر در نظر بگیریم، مصرف روزانه آنان معادل 200 میلیون لیتر می شود که 90 درصد آن تبدیل به فاضلاب می شود.
با بازیافت فاضلاب های شهری روزانه می توان 180 میلیون لیتر آب را به چرخه مصارف غیر شرب وارد کرد تا برخی اهالی مناطق روستایی گلستان بویژه مناطق شمالی آن مجبور نباشند از آب شرب سالم که هزینه بالایی برای تولید آن صرف می شود را به مصارف دامی یا زراعی برسانند.
به عنوان مثال و به گفته مدیران آب و فاضلاب روستایی و شهری گنبدکاووس درحالی که آب شرب مورد نیاز شهروندان و روستاهای این شهرستان به سختی تامین می شود اما برخی مشترکان آن در مناطق روستایی و حاشیه ای شهر، به دلیل خشکسالی و کمبود منابع آبی، از آب شرب بهداشتی برای مصارف دامی و زراعی خود استفاده می کنند. 
در صورت تامین آب مورد نیاز مصارف دامی و زراعی روستاییان از محل بازیافت فاضلاب های خانگی می توان به راحتی آب مورد نیاز این قشر را که اقتصاد و معیشت آنان به دامپروری و زراعت وابسته است، تامین کرد. 
در بحث اجرای طرح های فاضلاب روستایی گلستان نیز درحالی که به گفته مهدی شکیبافر مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب روستایی این استان هم اکنون آب آشامیدنی 110 روستای گلستان با تانکر تامین می شود و در فصل تابستان 171 روستای دیگر هم به جمع آن اضافه می شود، یادآور ضرب المثل معروف 'تو خود حدیث مفصل بخوان از ین مجمل' است.
به هر حال آنچه مسلم است، مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی گلستان که اکنون به نوعی پاشنه آشیل این استان با توجه به خشسکالی ها و کمبود منابع آبی است، باید با اعمال مدیریت و شیوه های علمی به نقطه قوت تبدیل شود.