قابوس نامه؛ اثری تعلیمی دانشمند گلستانی برای تمام تاریخ

به گزارش گلستان ۲۴؛ به نقل از ایرنا، کیکاووس بن وشمگیر از امیرزادگان و شاهزادگان خاندانی به شمار می‌رود که در قرن چهارم و پنجم هجری در شمال ایران و به‌ویژه گرگان، طبرستان، گیلان و دیلمستان حکمرانی داشتند.

او با نگارش قابوس نامه، مهمترین منبع تاریخی و ادبی قرن چهارم را در جرجان ایجاد کرد و میراث ماندگاری برای قوام‌بخشی به هویت این مرز و بوم بر جای گذاشت.

عنصرالمعالی سال ۴۱۲ هجری قمری از مادری منتسب به شاهزادگان غزنوی متولد شد و طبق برخی منابع، هفتمین پادشاه سلسله زیار است که از سال ۴۴۱ هجری قمری تا سال ۴۶۲ در این منطقه حکومت کرد اما برخی پژوهشگران نیز معتقدند که او هیچ‌گاه پادشاه یا امیر منطقه ای نبود.

وی دختر سلطان محمود غزنوی را به همسری گرفت و از او صاحب فرزندی به نام گیلانشاه شد که قابوس نامه را برای تربیت وی نوشت و تجربیات خود را در اختیار او قرار داد تا در مسائل و مشکلات مهم زندگی از آن استفاده کند.

او  به مدت هشت سال در غزنین ندیم مخصوص مودود بن مسعود غزنوی بوده و آگاهی به سیرالملوک و اندرزهای شاهان را از ویژگی های ضروری برای ندیمان و شاهزادگان می دانست.

استاد بدیع الزمان فروزانفر درباره او می گوید: "کیکاووس از همه علوم و آداب متداول آن عصر مطلع بود و حتی حرف و صنایع را نیز آموخته و در بعضی از آنها استاد بود.

به گفته این استاد ادبیات؛ قابوس ابن وشمگیر در فنون علمی از قبیل طب، فلسفه، نجوم  و ریاضی مهارت داشت و خط پهلوی را نیز می خواند و به زبان طبری و پارسی نیز شعر می سرود.

قابوس نامه

قابوس نامه که عنصرالمعالی در مقدمه کتاب از آن به "نصیحت نامه" یاد می کند یکی از منابع ادبیات تعلیمی و تربیتی اواخر قرن پنجم هجری است که در حوزه اخلاق و ارشاد جایگاه خاصی داشته و از نظر تاریخی نیز حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره تاریخ، فرهنگ، آداب و رسوم، احوال اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، دینی و علمی به ویژه سرزمین  گلستان امروزی پیش از حمله مغول است.

وی تدوین این کتاب را در سال ۴۷۵ هجری آغاز کرده و آن را در ۶۳ سالگی به پایان رساند.

قابوس نامه در ۲۴ فصل و ۴۴ باب نوشته شده و در آن، آداب و اصول هر کاری ذکر شده تا تجربیات گران بهای کیکاوس در اختیار فرزندش قرار بگیرد و او با  انواع هنر، علوم و فنون آشنا شود.

ابزار کلامی وی در قابوس نامه به‌کارگیری تمثیل های جذاب، استفاده از آیات و احادیث، بهره گیری از مثل های رایج فارسی و عربی، ذکر سخنان بزرگان و اشعار فارسی است  که ساده، دلنشین و به دور از تکلف و پیچیدگی نوشته شده است.

اولین باب کتاب در شناختن خداوند است: "آگاه باش ای پسر که هیچ چیز نیست از بودنی و نابودنی و شاید بود که آن شناخته مردم نگشت چنانکه اوست، جز آفریدگار جل جلاله که شناخت را درو راه نیست و جزو همه شناخته گشت چه شناسنده خدای آنگه باشی که ناشناس شوی"

یا مورد کار کشاورزی به فرزندش توصیه می کند: " اگر دهقانی باشی، وقت کارهای دهقانی را شناسنده باش و نیز چیزی را که بکار باید بستن مگذار که از وقت بگذرد، و اگر دو روز پیش از وقت بکاری، به که دو روز پس از وقت".

این کتاب  به عنوان یکی از مشهورترین منابع ادبیات تعلیمی شناخته می‌شود که زبان نافذ و جذاب نویسنده، تنها به مختصات جغرافیایی ایران محدود نشده و از مرزهای قلمرو زبان و ادبیات فارسی گذشته و به زبان های مختلفی چون ترکی، آلمانی، فرانسوی، انگلیسی، روسی، عربی و  ژاپنی نیز ترجمه شده است.

خاموشی

عنصرالمعالی کیکاووس ابن اسکندر وشمگیر در سال های آخر عمر از دنیا روی برگردانده و در گیلان به عبادت مشغول شد و گویا پس از مدتی به همراهی امیر ابوالسواد، فرمانروای گنجه به جنگی رفت و بر اثر جراحات که در این نبرد برداشت دار فانی را وداع گفت.

تاریخ دقیق وفات و علت فوت وی مشخص نیست اما گفته شده که در اواخر قرن پنجم هجری و پس از تالیف کتاب قابوس نامه در سن ۶۶  سالگی درگذشته است.

کیکاووس ابن اسکندر وشمگیر پس از مرگ در آرامگاهی که به دستور خودش در شهر گنبد ساخته شده و هم اینک به ثبت جهانی رسیده است دفن شد.