آغاز مرگ تدریجی خلیج گرگان، پیش‌بینی که به واقعیت پیوست

به گزارش گلستان ۲۴؛ از اوایل  دی ماه ۱۴۰۰ تبادل آبی خلیج گرگان و دریای خزر فقط در مواقع کولاب دریا که با افزایش ارتفاع امواج، مقداری آب از دریای خزر به خلیج گرگان وارد می‌شود امکان پذیر است و در غیر این صورت هیچ تبادل آبی بین این ۲ زیستگاه وجود ندارد، هشداری که همه نهاد‌های مسئول باید از امروز برای نجات این اکوسیستم ارزشمند تدابیر ویژه کوتاه مدت اتخاذ کنند.

اهمیت خلیج گرگان

خلیج گرگان بزرگترین خلیج دریای خزر است که بر اثر پیشروی شبه جزیره میانکاله در جنوب شرقی خزر تشکیل شد و در سال ۱۳۵۴ به همراه تالاب میانکاله و لپوی زاغمرز، به عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسید تا ثابت شود نه فقط این فرورفتگی درون قاره‌ای، بلکه نواحی اطراف آن شامل شبه جزیره میانکاله و تالاب بین‌المللی گمیشان یک مجموعه ارزشمند زیست‌محیطی است.

شواهد زمین شناسی نشان داده که خلیج گرگان در حدود ۲ هزار و ۶۰۰ سال قبل زمانی که تراز آب دریای خزر در ارتفاع ۲۲ متر قرار داشت هنوز شکل نگرفته بود و در زمان یخبندان کوچک در تراز ارتفاعی ۲۴ متر زبانه شبه جزیره میانکاله شروع به پیدایش کرد و خلیج گرگان ایجاد شد.

اکولوژی خلیج گرگان تحت تاثیر دریای خزر، رود‌های مجاور و شبه جزیره میانکاله قرار گرفته که در رشد و تکثیر آبزیان، ماهیان استخوان دار و غضروفی و جذب پرندگان مهاجر زمستانی نقش مهمی داشت و بدین جهت می‌توان گفت که شبه جزیره میانکاله و خلیج گرگان محیط زیست و جغرافیایی جدایی‌ناپذیرند.

خلیج گرگان در بخش جنوبی با استان‌های مازندران و گلستان احاطه شده و دارای تنوع زیستی منحصر بفرد، ولی شکننده است و نه تنها ماهیان باارزش غضروفی، ماهی سفید و ماهی کفال دارد بلکه سهم قابل توجهی از خاویار مورد نیاز کشور را تامین می‌کند.

خطرات پیرامون خلیج

خشکسالی و تغییر رژیم آبی، تغییرات کاربری اراضی تالاب و بهره برداری بی رویه، ورود آلاینده‌های صنعتی، کشاورزی و شهری، تخریب‌های ناشی از فشار فزاینده جمعیت بر تالاب، اجرای طرح‌های توسعه در اراضی غرب و شمال غرب تالاب، رسوب گذاری و سایر عوامل طبیعی تاثیرات مخربی براین اکوسیستم دارد.

اما کاهش تراز سطح آب دریای خزر در سال‌های اخیر مهم ترین عوامل تهدید خلیج گرگان است که بسیاری از چالش‌های دیگر را تحت تاثیر قرار داد.

بی تردید گرمایش زمین و افزایش سطح تراز آب اقیانوس‌ها تهدید جدی برای محیط زیست تالاب‌های ساحلی است.

عکس العمل محیط زیستی بزرگ ترین دریاچه کره زمین در مقابل عوامل اقلیمی طی هفتاد سال اخیر به گونه‌ای رقم خورد که کاهش سطح تراز آب دریای خزر موجب خشک شدن سطح وسیعی از تالاب ساحلی خلیج گرگان گردید.

طی سال‌های اخیر و به دلیل خشکی فزاینده همراه با کاهش آب ورودی به خلیج گرگان درصد بسیاری از خلیج خشک شده و رو به نابودی رفت.

بر اساس داده‌های سازمان نقشه برداری کشور بیش از ۲۷ درصد از وسعت ۴۰۰ کیلومتر مربعی خلیج بین‌المللی گرگان در سال‌های اخیر خشک شده و کم توجهی به آن امکان بیشتر شدن این محدوده را تشدید کرده است.

تبعات ملی و بین‌المللی خشک‌شدن خلیج گرگان

شماری از کارشناسان و استادان دانشگاه و صاحبنظران سال‌های گذشته نسبت به وقوع خشکسالی خلیج گرگان با تبعات ملی و بین‌المللی هشدار داده بودند.

این کارشناسان ۲ سال قبل در پاسخ به این سوال که آیا خلیج گرگان به روند پسروی آب و خشک شدن ادامه می‌دهد یا خیر گفتند که با روند نوسان سطح تراز آب دریای خزر همگام با گرمای زمین، ارتباط آبی خلیج گرگان و دریای خزر تا سال ۱۴۰۲ کامل قطع می‌شود که این پیش بینی در اولین روز‌های زمستان امسال محقق شد.

کارشناسان هشدار دادند که با از میان رفتن این تبادل آبی، خلیج گرگان تا یک دهه آینده به طور کامل خشک خواهد شد و دیگر اثری از این پهنه آبی به جز صحرایی بی آب و علف باقی نخواهد ماند.

یکی از اساتید محیط زیست گفت: لایروبی رودخانه‌های منتهی به خلیج گرگان، افزایش حق‌آبه بیشتر و انتقال آب نکارود، لایروبی کانال‎های چپاقلی و خوزینی، پمپاژ آب از نکارود و ایجاد کانال جدید از راهکار‌های برای نجات خلیج گرگان به شمار می‌رود.

دکتر محمدرضا ملاعباسی گفت: اگر روند تبادلات آبی خلیج گرگان با خزر متوقف شود، در اولین گام شاهد حذف پروسه خودپالایی خلیج گرگان هستیم که نقش بسزایی در مانایی و بقای این زیستگاه ارزشمند ایفا می‌کند.

ملاعباسی گفت: سالهاست حجم بالایی از فاضلاب کشاورزی و حتی خانگی از مراکز جمعیتی شهری یا روستایی پیرامون خلیج گرگان روانه خلیج گرگان می‌شود که سبب شده وضع کیفی آب خلیج گرگان در شرایط نامناسبی قرار بگیرد و باعث تجمع سموم ناشی از فعالیت‌های کشاورزی در سواحل شود.

نماینده مردم غرب گلستان در مجلس شورای اسلامی روز یکشنبه با تایید این خبر گفت: در زمان حاضر ارتفاع آب کانال چپاقلی به عنوان تنها مسیر ارتباطی خلیج گرگان با دریای خزر فقط چند سانتیمتر است و حتی یک قایق پارویی هم نمی‌تواند از آن عبور کند که این شرایط تاکنون سابقه نداشت.

کانال‌های آبرسان دیگر کارایی ندارند

عبدالجلال ایری گفت: تا سال گذشته لایروبی کانال‌های آشوراده و چپاقلی دغدغه ما برای افزایش تبادل آبی خلیج گرگان با دریای خزر بود، اما اکنون این دالان‌ها کارآیی خود را از دست داده اند و دیگر آب موثری در این کانال‌ها جریان ندارد.

او گفت: بی توجهی به این موضوع زندگی میلیون‌ها نفر از ساکنان خلیج گرگان در گلستان و مازندران را تهدید می‌کند که انتظار داریم در سفر رییس جمهور به گلستان شاهد تخصیص اعتبار فوری برای حل این مشکل باشیم.

در چند دهه قبل خلیج گرگان علاوه بر اینکه از آورده آب رودخانه‌های منتهی به خود بهره‌مند بود از طریق سه کانال خزینی، آشوراده و چپاقلی با دریای خزر تبادل آبی داشت و هزاران مترمکعب آب خزر از طریق این کانال‌های سه گانه وارد خلیج گرگان می‌شد.

انباشت گل و لای در کانال‌های خزینی و چپاقلی به عنوان محدوده‌های رابط خلیج گرگان و دریای خزر و بی‌توجهی به رفع این مشکل، از سطح آب خلیج گرگان کاسته و این منطقه را آرام آرام به محدوده‌ای خشک تبدیل کرده است.

علاوه بر آن تغییرات اقلیمی و احداث سازه‌های آبی در مناطق بالادستی رودخانه‌ها سبب شد تا دبی آب ورودی به خلیج گرگان از محل رود‌ها به کم ترین میزان خود در دهه‌های گذشته برسد.

در حوالی دهه ۸۰ کانال خزینی و امسال هم کانال آشوراده (آرا کانال) به طور کامل خشک شد و به جز چند سانتیمتر آب ناشی از کولاب‌های موقتی، هیچ تبادل آبی از خزر به خلیج گرگان از این مسیر صورت نمی‌گیرد.

آخرین و تنها امید سال‌های اخیر خلیج گرگان با حیات کانال چپاقلی گره خورده است؛ کانالی که در دهه‌های قبل بیش از یک کیلومتر عرض و ۱.۵ متر عمق داشت، اما در حال حاضر شرایط این دالان آبی بغرنج شده است.

مشاهدات میدانی حکایت از آن دارد که در زمان حاضر عرض کانال چپاقلی به حدود ۱۰۰ متر رسیده و میزان آب جاری در عمیق‌ترین بخش این دالان، چند سانتیمتر است.

لایروبی آخرین راه نجات خلیج گرگان

تحلیل داده‌های ناشی از اجرای آخرین پژوهش میدانی اساتید علوم حوزه دریایی نشان می‌دهد که لایروبی دالان‌های منتهی به خلیج گرگان، اثربخش‌ترین روش برای نجات این زیستگاه ارزشمند آبی دریای خزر است.

جعفر عزیزپور عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی گفت: در حالت طبیعی هر ثانیه ۲.۷ متر مکعب آب وارد خلیج گرگان می‌شد که لایروبی راه‌های منتهی به این پهنه آبی، دبی آب ورودی به خلیج را ۱.۸ متر مکعب بر ثانیه افزایش داده و میزان آب سرازیر شده به خلیج گرگان را به ۳.۶ متر مکعب بر ثانیه خواهد رساند.

معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی هم گفت: بدون از دست دادن وقت باید تبادل آب بین خلیج گرگان و خزر تسهیل شود.

حمید علیزاده گفت: پیشنهاداتی از جمله لایروبی محدوده‌ای به طول ۲۰۰ و عمق یک متر برای تبادل آبی خلیج گرگان و دریای خزر ارائه شده همزمان با این اقدام باید مدیریت حوضه آبریز نیز انجام شود تا مواد مغذی و رسوب کمتری وارد خلیج شود.

خداییان رییس سازمان بازرسی کل کشور هم در جلسه چندی قبل شورای قضایی گلستان با حضور رییس قوه قضاییه با اشاره به ارزش اقتصادی خلیج گرگان گفت: با لایروبی کانال‌ها در خلیج گرگان به شکل محسوس وضعیت این خلیج بهبود می‌یابد و با توجه به اهمیت مادی و اقتصادی این خلیج، هزینه‌کردن برای آن صرفه اقتصادی دارد.

خلیج گرگان که در سده‌های پیشین با برخورداری از آب فراوان زمینه ایجاد بندرگاه هایی، چون گز و ترکمن را فراهم کرده و بر رونق و شکوه این مناطق افزوده بود، چند سالی است گرفتار خشکسالی شده و دیگر خبری از آن همه شکوه نیست و این پهنه آبی با مرگ تدریجی و نیستی دست و پنجه نرم می‌کند.

خلیج گرگان با کارکرد اقتصادی و اکولوژیکی در تکثیر آبزیان، ماهیان استخوانی و غضروفی، جذب پرندگان مهاجر و حفظ چرخه زیست دریای خزر دارای اهمیت بوده و در معیشت جوامع محلی نیز اثرگذاری مستقیم و نقش مهمی دارد.

خلیج گرگان یکی از بزرگترین مخازن آب شیرین متصل به دریای خزر نیز هست و تداوم زندگی بسیاری از جانداران در بزرگ‌ترین دریاچه زمین به اتصال آن با دریا وابسته است.

این پهنه آبی از لحاظ موقعیت جغرافیایی در جنوب شرقی دریای خزر و حوزه شهرستان‌های بندرترکمن، بندرگز، نوکنده و بهشهر از ۶۰ کیلومتر طول و حداکثر ۱۲ کیلومتر عرض برخوردار بوده و دارای امتداد شرقی - غربی است.

منبع: ایرنا