نرخ رسوب‌گذاری خلیج‌گرگان ۱۰۰ برابر میانگین سایر دریاها/غیرممکن بودن لایروبی به دلیل وسعت زیاد

به گزارش گلستان ۲۴؛ خلیج گرگان بزرگترین خلیج دریای خزر است که بر اثر پیشروی و گسترش شرقی رشته ساحلی شبه جزیره میانکاله در جنوب شرقی دریای خزر تشکیل شده‌ و تنها خلیج "خزر" در محدوده جغرافیایی ایران است. این خلیج در سال ۱۳۵۴ به همراه تالاب میانکاله و لپوی زاغمرز (در استان‌های گلستان و مازندران) به عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسید تا ثابت شود نه فقط این خلیج، بلکه نواحی اطراف آن شامل شبه جزیره میانکاله (پناهگاه حیات‌وحش) و تالاب بین‌المللی گُمیشان یک مجموعه ارزشمند زیست‌محیطی است. خلیج گرگان بخشی از پناهگاه حیات وحش میانکاله محسوب می‌شود.

به گفته دکتر لک، رئیس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور این خلیج همواره با چالش ورود رسوب مواجه بوده است، ولی امروز به دلیل توسعه بنادر و استقرار مردم در اطراف خزر، این امر به چالش تبدیل شده است.

اخیرا نیز طرح جامع ملی خلیج گرگان و جزیره میانکاله مطرح شده که به گفته محققان حوزه رسوب‌شناسی دریایی از آنجایی که چالش امروز این خلیج مربوط به رسوب است، در تیم تحقیقاتی این طرح محققانی از حوزه رسوب‌شناسی دریایی حضور ندارند.

دکتر لک معتقد است اجرای هر طرح جامعی برای این محیط آبی نیازمند استفاده از یافته‌های علمی و مطالعات پیشین با استفاده از توانمندی دانشگاه‌ها و مشاغل و همچنین اخذ پیشنهادات کوتاه مدت برای حفاظت از تالاب میانکاله و خلیج گرگان است.

جریان‌های طبیعی که به ضرر خلیج گرگان است

دکتر راضیه لک، رئیس پژوهشکده علوم‌زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به چالش‌های خلیج گرگان و جزیره میانکاله، گفت: "خلیج‌گرگان" در حال خشک شدن است و این امر یکی از چالش‌های اصلی این محیط آبی به شمار می‌شود و دلیل آن این است که ساحل به سمت خلیج پیشروی می‌کند، به این معنی که دریا به سمت عقب می‌رود.

وی با بیان اینکه خلیج گرکان تالاب "میانکاله" از لحاظ محیط رسوبی یک محیط رسوبی لاگون و بریراسپیت (سد ماسه‌ای) هستند، اظهار کرد: در چنین محیط‌هایی بالانس آب و رسوب توسط کانال‌های طبیعی ایجاد شده در سطح سد ماسه‌ای که رابط لاگون و دریای باز است، برقرار می‌شود.

لک یادآور شد: منشا رسوب خلیج فارس علاوه بر رودخانه‌های منتهی به این خلیج که غالبا از ارتفاعات البرز سرچشمه می‌گیرند، رسوبات سمت دریای خزر نیز هست که به این خلیج وارد می‌شود، ضمن آنکه رسوبات با منشا بادی را نیز باید به این حجم از رسوبات اضافه کرد.

وی با بیان این‌که آب خلیج گرگان تابعی از سطح آب دریای خزر است، خاطرنشان کرد: این خلیج در انتهای دریای خزر بوده و جهت جریان‌های این دریا به گونه‌ای است که بر اثر جریان‌های موازی با ساحل، رسوبات را به سمت شرق می‌برند و در انتهای سمت شرقی مقداری از این رسوبات به داخل خلیج گرگان وارد می‌شود.

وی اضافه کرد: از آنجایی که خلیج گرگان، محیط "لاگون" و آرام است، رسوبات نمی‌توانند برگردند؛ از این رو رسوب واردشده به این خلیج، در این محیط به تله می‌افتد. این چرخه موجب افزایش رسوب در خلیج می‌شود و در صورت لایروبی احتمال وارد شدن رسوبات بیشتر افزایش می‌یابد و عدم بازگشتن این رسوبات از خلیج گرگان نیز وجود دارد و حتی ممکن است با لایروبی، بحران این خلیج بیشتر شود.

به گفته این محقق رسوب‌شناس دریایی، کنترل نوسانات آب این خلیج از توان ما خارج است؛ ولی از سوی دیگر کنترل عمق خلیج گرگان مهمترین پارامتر برای مقابله با خشک شدن آن و کاهش سطح تبخیر خواهد بود.

نرخ فرونشست زمین در محدوده حوزه آبخیز گرگانرود

کاهش مخاطرات و مطالعات بیشتر

رئیس پژوهشکده علوم‌زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور با طرح این پرسش که چگونه می‌توان عمق خلیج گرگان را حفظ کرد و یا افزایش داد، افزود: تاکنون عمده راهکار ارائه شده برای رفع چالش خلیج گرگان بر روی لایروبی کانال‌های طبیعی "چپاقلی" و "آشوراده" متمرکز بوده است، اما آیا با لایروبی این دو کانال مشکل خلیج گرگان رفع می‌شود و می‌توان عمق خلیج را افزایش داد و یا ممکن است با آورد رسوب بیشتر از سمت دریا به سمت خلیج و به تله افتادن رسوبات در محیط آرام و لاگونی خلیج، مشکل آن بیشتر شود؟

به گفته لک، نرخ رسوب‌گذاری در خلیج گرگان غیرمتعارف و تقریباً ۱۰ برابر نرخ رسوب گذاری مناطق ساحلی دریای خزر و حدود ۱۰۰ برابر میانگین نرخ رسوب‌گذاری سایر دریاها و دریاچه‌ها است.

وی با بیان این‌که علت بالا بودن نرخ رسوبات در خلیج گرگان الگوی جریانات در بخش شرقی دریای خزر و محیط لاگونی خلیج گرگان است، یادآور شد: اینکه چرا تاکنون این مشکل وجود نداشت، دلیل اصلی آن را باید به نوسانات سطح آب دریای خزر نسبت داد.

رئیس پژوهشکده علوم‌زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور ادامه داد: در زمان بالا بودن سطح آب دریای خزر، سطح آب خلیج گرگان نیز بالا می‌رود و در نتیجه دریا به سمت ساحل پیشروی می‌کند و در زمان پایین رفتن سطح آب دریای خزر سطح آب خلیج گرگان هم پایین می‌رود، ساحل به سمت دریا پیشروی می‌کند و در نتیجه پدیده خشک شدن سواحل دیده می‌شود.

این استاد دانشگاه گفت: اجرای طرح‌های ممانعت از ورود رسوب رودخانه‌های قره‌سو و گرگانرود قبل از رسیدن به دریای خزر و همچنین احداث موانعی در دریا عمود بر ساحل شبه جزیره میانکاله به منظور کاهش رسوب وارده به انتهای شبه جزیره میانکاله و در نتیجه کاهش رسوب وارده به خلیج از طریق اینلت‌ها (کانال بین دریا و لاگون) و مخروط افکنه‌های سمت جنوبی اینلت‌ها و یا نصب تله‌گیر رسوب در اینلت‌ها یا همان دهانه اصلی ورود آب به خلیج گرگان از جمله راهکارهای کوتاه‌مدت و مؤثر در نجات خلیج گرگان است.

مغزه‌گیری برای مطالعات رسوبات حوزه خلیج گرگان

وی اضافه کرد: برای ارائه راهکار بلندمدت نجات خلیج گرگان از این وضعیت بحرانی، مطالعات دقیق و کارشناسی به ویژه مطالعات تاریخچه چند صد ساله خلیج گرگان از دیدگاه اکوسیستمی و رسوب‌شناسی ضروری است که این مهم با مطالعات دقیق مغزه‌های رسوبی دست‌ نخورده و ژئوفیزیکی از بستر خلیج ممکن است.

انجام عملیات مغزه‌گیری

تدوین برنامه جامع نجات‌بخشی خلیج بدون حضور رسوب‌شناسان دریایی

این متخصص رسوب‌شناس دریایی، با بیان اینکه راهکارهایی که برای نجات بخشی این خلیج مطرح شده، معمولا معطوف به لایروبی خلیج‌های رابط دریای خزر با خلیج گرگان دانست و یادآور شد: اعتقاد بر این است که با لایروبی، آب دریای خزر می‌تواند به خلیج گرگان راحت‌تر وارد شود تا مشکل خلیج گرگان مرتفع شود و اگر این افراد می‌توانند کل خلیج گرگان را لایروبی کنند که بسیار عالی است، ولی این خلیج به اندازه‌ای وسیع است که امکان لایروبی در آن وجود ندارد.

لک با تاکید بر اینکه برای کاهش ورود رسوبات به این خلیج نیاز به مطالعات بیشتری داریم، خاطر نشان کرد: مطالعات نشان می‌دهد که نیاز به راهکارهایی داریم که مقدار رسوب وارد شده به این خلیج کاهش یابد و در این راستا اگر بتوان تله گیر رسوبی را جلوی کانال‌های ارتباطی میان دریای خزر و خلیج گرگان قرار دهیم، می‌توان رسوبات را جمع آوری کرد. این راهکار هم از ورود رسوب به خلیج را جلوگیری می‌کند و هم این بحران را تا حد امکان کاهش خواهد داد.

رییس پژوهشکده علوم زمین همچنین اضافه کرد: ما علاوه بر آن نیازمند مطالعات در خصوص نوسان سطح آب دریای خزر هستیم و بر اساس این داده‌ها باید ببینیم که رفتار خلیج گرگان نسبت به این نوسان چگونه بوده است.

وی با اشاره به تدوین طرح جامعی برای خلیج گرگان و شبه‌جزیره میانکاله، گفت: قرار است از سوی سازمان محیط زیست با همکاری وزارتخانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی و دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها این طرح تدوین شود، ولی در این تحقیقات، متخصصان حوزه رسوب‌شناسی دریایی دیده نشده و این در حالی است که عمده مشکل خلیج گرگان رسوبات دریایی است.

رییس پژوهشکده علوم زمین با تاکید بر اینکه آب دریای خزر به این خلیج متصل است، افزود: ولی آنچه که این خلیج را تهدید می‌کند، رسوب وارد شده به آن است و در تیم‌های تعیین شده برای تدوین این طرح، متخصصان حوزه رسوب شناسی دریایی حضور ندارند.

این محقق حوزه رسوب‌شناسی دریایی با تاکید بر اینکه روش لایروبی برای نجات بخشی خلیج گرگان روش مناسبی نیست، گفت: در مذاکره به استاندار استان گلستان که خودش نیز متخصص حوزه دریایی است، عنوان شد که این روش در مناطقی مانند "خور موسی" موثر بوده است و من به ایشان اعلام کردم در خورموسی جریان جزر و مد غالب است؛ از این رو در زمان مد رسوب وارد آن می‌شود و در زمان جزر، این رسوبات از این محیط خارج می‌شوند؛ ولی در خلیج گرگان جریان‌های جزری و مدی وجود ندارد.

به گفته وی، رسوب وارد این خلیج می‌شود، ولی هیچ نیرویی برای خارج کردن این رسوبات وجود ندارد. 

هشدارهایی که ۱۵ سال قبل نادیده گرفته شد

وی با اشاره به مطالعات انجام شده در ۱۵ سال قبل درخصوص وضعیت خلیج گرگان، با بیان اینکه در این مطالعات ما هشدارهایی در خصوص این خلیج ارائه کرده بودیم، در این باره توضیح داد: ما با مطالعات داده‌های ماهواره‌ای تکراری مشاهده کردیم که چه مساحتی از بخش شرقی و جنوب شرقی دریای خزر، شبه جزیره میانکاله و کانال "چپاقلی" از آب بیرون آمدند.

داده‌های ماهواره‌ای از وضعیت خلیج گرگان

لک با تاکید بر اینکه مساله رسوب گذاری در این خلیج همواره وجود داشته است، ادامه داد: ولی زمان‌های گذشته که این امر اتفاق می‌افتاد، مسایلی چون افزایش جمعیت حاشیه دریای خزر به این میزان حاد نبود، ولی در حال حاضر بنادر مهمی در این منطقه احداث شده و جمعیت افزایش یافته و شهرهای زیادی در آن مستقر شده‌اند و این موضوعات به حادتر شدن چالش خلیج گرگان انجامیده است.

وی مغزه گیری را از دیگر راهکارهای نجات بخشی این خلیج دانست و گفت: از این روش امکان بررسی سرمنشا رسوبات وارد شده به خلیج گرگان فراهم خواهد شد. ما مغزه‌گیری را انجام داده‌ایم ولی نتایج آن کامل نشده است.

نقش سیلاب‌ها در وخیم‌تر شدن خلیج

رییس پژوهشکده علوم زمین با بیان اینکه در وقوع سیلاب‌ها حجم زیادی از رسوبات به یک باره در خلیج تثبیت می‌شود، گفت: از این رو وقوع سیلاب‌ها به ضرر خلیج گرگان است؛ چون حجم زیادی از رسوبات را فرسایش می‌دهند و به همراه سیلاب به آخرین نقطه حوزه رسوبی یعنی خلیج گرگان و دریای خزر وارد می‌شوند.

نقشه خطر سیل استان گلستان

وی در عین حال با تاکید بر اینکه بحران امروز خلیج فارس ربطی به سیلاب ندارد، تاکید کرد: چرا که قبل از وقوع سیلاب‌ها، بحران خلیج گرگان وجود داشته و هشدارها داده شده بود.

/ایسنا