انقلاب اسلامی با کدام آیه قرآن آغاز شد؟/ نسبت قرآن و هنر

به گزارش گلستان ۲۴؛ به نقل از مهر، در آخرین قسمت از ویژه‌برنامه «سوره» گفتگوی مسعود دیانی با حسام‌الدین سراج و سید حسین شهرستانی درخصوص «قرآن و هنر» شب گذشته ۵ خردادماه از شبکه چهار سیما پخش شد.

حسام‌الدین سراج در این گفتگو گفت: آیات قرآن ریتم مخصوص به خود را دارند. مثلاً وقتی فضای عظیم و مهیبی را ترسیم می‌کند ریتم آن‌هم هیجانی و خیزابی است. به قول استاد شفیعی کدکنی ما دو نوع ریتم داریم: ریتم جویباری مثل شعر حافظ که آرامش دارد و ریتم خیزابی مانند شعر مولانا که تلاطم دارد. به‌عنوان‌مثال «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحَاهَا وَالْقَمَرِ إِذَا تَلاهَا» رستم خیزابی و متلاطم دارد. اما در آیات «وَ الْفَجْرِ وَ لَیالٍ عَشْرٍ وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْر» ریتم جویباری است. فضای مضمون هم با ریتم هماهنگ است.

این خواننده و موسیقی‌دان افزود: قرآن وقتی با صوت خوانده می‌شود اگر با قواعد موسیقایی خوانده شود دل‌نشین است. بنابراین قرآن و موسیقی در طول هم‌اند و نسبت به هم متعارض نیستند. قرآن می‌تواند معلم ما باشد. حافظ می‌گوید هر چه کردم همه از دولت قرآن کردم. ما در امور شریعت گاهی دچار ظاهرگرایی و تصنع می‌شویم. قرآن در سوره حمد خلاصه شده سوره حمد خلاصه در بسم الله الرحمن الرحیم است. «رحمان» و «رحیم» در اینجا زیرمجموعه «الله» هستند و حرف " ح " در آن‌ها و در واژگان محبت و مهر مشترک است. وقتی ما کلمه مهر را به کار می‌بریم دیافراگم ما می‌لرزد.

وی ادامه داد: قرآن سراسر لطف است. بیدل می‌گوید:

از چمن تا انجمن جوش بهار رحمت است / دیده هر جا بازمی‌گردد دچار رحمت است

وحشی دشت معاصی را دو روزی سر دهید / تاکجا خواهد رمید آخر شکار رحمت است

همه ما شکار رحمت خواهیم شد و به لطف و مهر خدا خواهیم رسیم. همچنان که الآن هم در پناه مهر خدا هستیم.

سید حسین شهرستانی سپس گفت: هنر آوا و موسیقی (به معنی عام کلمه) به تعبیر دکتر رجبی شاید نخستین هنر قرآنی و سرچشمه همه هنرهای قرآنی است. حتی کتابت قرآن بعد از آن است. خواندن قرآن پیش از کتابت قرآن رخ می‌دهد. موسیقی قرآن جلوه جمال آیات تشریعی و تکوینی خداوند در قرآن و در طبیعت است. هنرمند وقتی در برابر این زیبایی قرار می‌گیرد آن را به صوت و نظم آوایی تبدیل می‌کند. فیثاغوریان می‌گفتند موسیقی از نظم ستارگان و کیهان الهام می‌گیرد؛ یعنی آیات آفاقی خداوند.

این پژوهش‌گر حکمت هنر افزود: قرآن آهنگین است و هر سوره شکلی از قافیه دارد. توجه به وجه هنری و زیبایی شناسانه قرآن در کنار وجه فقهی و لغوی و سیاسی و تاریخی مهم است. آن‌وقت به گنجینه‌های جدیدی از قرآن دست می‌یابیم. به‌عنوان‌مثال خداوند در آیات ابتدایی سوره تکویر برای بیان جرم بزرگی به نام دخترکشی که میان اعراب وجود داشت ابتدا با یک لحن بسیار پرهیجان و پرتپش آسمان و زمین را به هم می‌دوزد تا به این آیه برسد که «بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ». یعنی تمام شرایط قیامت محیا می‌شود تا از این مردم پرسیده شود که چرا دختران‌تان را زنده‌به‌گور می‌کنید؟ در هنر هم می‌بینید که چگونه عبدالباسط با صوت خودش این معنا و این موسیقی نهفته در آیات را آشکار می‌کند.

وی اضافه کرد: گفته شده وقتی حضرت داود با آن صدا و لحن خوش آیات خداوند را می‌خوانده، پرندگان و طبیعت نیز با او می‌خواندند و به آواز می‌آمدند. اثر «ملکا ذکر تو گویم» صناعی که استاد سراج آن را خوانده‌اند، یکی از نمونه‌های روزآمد شدن سنت مناجات خوانی در موسیقی ماست. صناعی یکی از شعرای بزرگ قرآنی ماست و کسی است که مفاهیم عرفانی را وارد ادبیات فارسی کرد و حافظ و سعدی و عطار و مولانا و … همه وام‌دار صناعی هستند. مخاطب امروز ما و نسل‌های دهه ۷۰ و ۸۰ ما باید آثار این‌چنین را هم بشنوند در غیر این صورت خسارت است. نباید صداوسیما فقط آثار به‌روز را پخش کند. بلکه باید توجه شود که آثاری از این قبیل میراث موسیقایی ماست و باید در نسل‌های مختلف منتشر شود.

در بخش دیگری از این برنامه حجت‌الاسلام محمدجواد حاج‌علی‌اکبری گفت: اولین بیانیه‌ای که امام خمینی برای قیام الهی خودشان نوشته‌اند با این آیه شروع می‌شود: «قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَی وَ فُرَادَی». این آیه مطلع انقلاب اسلامی است. امام به این آیه خیلی دلبستگی داشتند. در آن اوج غربت که ایشان را دستگیر می‌کنند و به او می‌گویند با چه یارانی می‌خواهی به اهدافت برسی و ایشان می‌گویند یاران من در گهواره‌ها هستند، این آیه را می‌نویسند و آن بیانیه را می‌دهند.

رئیس شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه افزود: در سوره آل‌عمران می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون». این آیه جزو غرر آیات قرآن و از آیات راهبردی است. علامه طباطبایی به این آیه که می‌رسد کل مباحث علم‌الاجتماع اسلامی را بیان می‌کند که گفته می‌شود این بخش خودش یک رساله مستقل است. سوره آل‌عمران از آغاز تا انجام به جامعه‌پردازی در مسیر تمدن سازی اختصاص دارد. تعبیر جامعه پردازی از تعابیر رهبر انقلاب است که مراحل خودسازی، جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی را مطرح کردند.

این قرآن‌پژوه و معلم اخلاق در ادامه گفت: ۳ تعبیر «اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا» به این معناست که کار شما به سرانجام نخواهد رسید جز با صبر کردن و تزریق صبر به همدیگر و حفظ ارتباط جمعی با محور وحدت که همان امام و رهبر باشد. روایتی درباره مفهوم صبر در این آیه داریم که می‌فرماید: «إِصْبِرُوا عَلی أَداءِ الْفَرائِضِ وَ صابِرُوا عَدُوَّکُمْ وَ رابِطُوا إِمامَکُم». برای انجام واجبات به صبر نیاز است. از طرفی قرآن می‌گوید ببینید دشمن برای ضربه زدن به شما چقدر دارد تلاش می‌کند و خواب ندارد. برای مقابله با چنین دشمنی باید صبر جمعی داشت و به یکدیگر روحیه داد و امکانات‌مان را میان همدیگر تقسیم کنیم و مواسات داشته باشیم. مانند رزمایش مواسات که رهبر عزیزمان در جریان کرونا مطرح کردند.

وی سپس عنوان کرد: گروه‌ها و تشکل‌های درونی امت باید حول محور امام سازمان‌دهی شوند. برخی مفسرین درباره تعبیر «رابِطُوا» بحث رباط و پاسداری و مرزداری را مطرح کرده‌اند. در ادامه این آیه تقوا مطرح شده است که نشان می‌دهد در ۳ مرحله قبلی نیز دائم باید با حدود الهی خود را هماهنگ کنیم. این‌که رهبر انقلاب در سال‌های اخیر بر روی کلمه مقاومت تأکید می‌کنند به دلیل همین آیه است. این آیه دعوت به همین مفهوم است. در جای دیگر می‌فرماید: «إِنَّ الَّذینَ قالوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ استَقاموا». به استقامت نیاز است چون امتحان‌های جدید مدام می‌آید و باید از عهده آن‌ها برآییم.

حاج‌علی‌اکبری در پایان گفت: دکترین مقاومت صبر، مصابره، مرابطه و ایستادن بر عهد است. قرآن می‌گوید حتی در مقابل دشمن تقوا را کنار نگذارید و در پیمان با دشمنان هم تا آن‌ها در پیمان هستند شما هم باقی بمانید. البته قرآن می‌گوید اگر دست‌شان به شما برسد به حساب شما خواهند رسید و این نکته را هم توجه داشته باشید اما عهد را نشکنید؛ این یعنی تقوا.

در این برنامه همچنین یوسفعلی میرشکاک به قصه‌خوانی قرآنی از روی بخشی از کتاب «روض الجنان و روح الجنان» پرداخت. بررسی کارنامه قرآن‌پژوهی آیت‌الله محمد صادقی تهرانی نیز بخش دیگری از قسمت ۳۱ برنامه «سوره» بود.

پخش برنامه تلویزیونی «سوره» با موضوع قرآن و در ۳۱ قسمت، در شب‌های ماه مبارک رمضان هر شب ساعت ۲۲:۴۵ دقیقه از شبکه چهار سیما صورت گرفت.