ابعاد سیاسی و حقوقی اسقاط جنگنده سوخو-24 روسیه/ روسیه،ترکیه را در زمین خودش آچمز می کند

حسن بیارجمندی، دانشجوی دکتری دانشگاه روابط بین الملل مسکو و کارشناس مسائل بین الملل، در مصاحبه اختصاصی با گلستان24، به چند سوال ما در رابطه با حمله جنگنده های اف 16 ترکیه به جنگنده سوخو-24 روسیه در خاک  سوریه پاسخ می دهد:

شما حمله جنگنده های اف 16 ترکیه به جنگنده سوخو-24 روسیه در خاک  سوریه را چگونه ارزیابی می کنید؟

بسم الله الرحمن الرحیم. سطح این واقعه نه به زمان ومکان کنونی این واقعه و نه اطراف اصلی آن محدود نمی شود . از نظر زمانی و گستره مکانی ، در ریشه یابی سطح چنین تقابلی باید  اقدامات خصمانه  دولت ترکیه در اولا تجاوز یک فروند جنگنده اف 4 ترکیه - که در فضای "بسیار پست" (نفوذ هوایی)و در حریم هوایی سوریه  در حال پرواز بود –   در ژوئن 2012 و بدنبال آن  ساقط کردن آن توسط سوریه و کشته شدن خلبانان آن  را مد نظر داشت .

در این اقدام تجاوزکارانه ترکیه در قامت یک عضو ناتو (سازمان پیمان آتلانتیک شمالی) و  به پشتوانه حمایتی این پیمان چنین تجاوزی را مرتکب شد و متعاقب آن از ناتو درخواست کرد برای بررسی واکنش احتمالی این کشور نسبت به سرنگونی جنگنده خود تشکیل جلسه دهد!!؟ در این واقعه حمایت معنوی روسیه در عرصه بین الملل مانع از گسترش تنش و دستیابی ترکیه به مقاصد اصلی اش گردید. ثانیا مداخله در روند همه‌پرسی الحاق کریمه و سواستوپول در مارس 2014 و  حمایت از انجمن‌های سیاسی غیر رسمی تاتارهای کریمه(ترک زبانان کریمه ای) – که خواستار تحریم این همه‌پرسی بودند-  که تاکنون ادامه دارد.

در این واقعه هم ترکیه در کنار کشورهای اروپایی،ایالات متحده و کانادا و چند کشور دیگر قرار داشت و در زمین آنها و براساس قواعد آنان بازی کرد و می کند ثالثا با مداخله و موضع گیری نامشروع در خصوص مشارکت اخیر روسیه در مبارزه با تروریسم در سوریه این اقدامات خصمانه خویش در قبال روسیه را به اوج خود رساند.در همان مقطع آغازین این مشارکت نظامی روسیه در مبارزه با تروریسم ،وزارت امور خارجه ترکیه با صدور بیانیه‌ای نگرانی عمیق خود را از حملات روسیه در سوریه ابراز نمود و از آن به ماجراجویی جدید یاد نموده و خواستار متوقف نمودن حملات به مخالفان سوری و انحصار آن به داعش گردید.این در حالی است که روسیه از همان ابتدا و به موازات میز چهارجانبه اطلاعات در بغداد،از ائتلاف کشورهای غربی از جمله ترکیه خواستار ارائه اطلاعات میدانی برای تمیز اهداف هوایی شده بود اما این کشورها نه تنها هیچ همکاری نکردند بلکه کارشکنی های گسترده ای نمودند.با این وجود و مواضع اعضای ناتو در نشست بروکسل که از به خطر افتادن مرزهای جنوبی ترکیه!ابراز نگرانی شده بود؛روسیه براساس رویکرد اصولی خود بر حفظ روابط دوستانه با ترکیه تاکید و این اقدامات را گامی در جهت تقویت امنیت مرزهای ترکیه اعلام نمودند.

با اینحال و با وجود پیروزی ها و پیشروی های اخیر ائتلاف متحدان سوریه در جبهه حلب و خنثی شدن پروژه منطقه امن در نوار شمالی سوریه و آنهم به بهانه حمایت از اقلیت ترک زبان های آن منطقه با وجود اکثریت اکراد و عرب های حامی دولت سوریه، گویی این شکست های پی در پی ترکیه و رنگ باختن پروژه «عمق استراتژیک» داود اغلو گران آمده و در همراهی آشکار با متحدین غربی و عربی چنین طراحی ناشیانه را برای کمین و هدف قرار دادن جنگنده روسیه بعمل آورده اند تا علاوه بر سنجش عزم و اراده روسیه در میدان نبرد،در یک جنگ روانی تمام عیار روسیه را در موضع انفعال بین المللی و دادن امتیاز طلایی برکناری بشار اسد قرار بدهند.

خلاصه  اینکه سطح چنین تقابلی نه بلحاظ زمانی محدود به آن نقطه جغرافیایی و 17ثانیه ادعایی در نقض حریم هوایی ترکیه است و نه محدود به حمایت از یک اقلیت معارض ترک زبان بلکه اولا تقابل دو جبهه است همانطور که در پوشش اخبار این واقعه از عناصر نمادین قدرت هوایی دو جبهه یعنی جنگنده اف 16 و جنگنده سوخو-24 استفاده شده است و ثانیا این بخشی از یک عملیات در بزرگترین جنگ ژئوپولیتک  عصر حاضر به منظور بزرگترین پروژه خط کشی و جابجایی مرزهای جغرافیایی تحت عنوان خاورمیانه بزرگ است و البته بنظر من این جابجایی مرزها شامل خود ترکیه هم می شود و بالاخص اینکه اخباری در دست هست که اروپا بدنبال تجزیه بخش اروپایی ترکیه و پذیرش عضویت این بخش بعنوان عضوی از اتحادیه اروپاست.

شما در بخشی سوم از پاسخ تان از مداخله و موضع گیری نامشروع ترکیه در خصوص مشارکت اخیر روسیه در مبارزه با تروریسم در سوریه سخن گفتید  و آن را از جمله عوامل اصلی این تقابل در این سطح معرفی کردید. سئوال اول این است که حضور و مشارکت نظامی روسیه در خاک سوریه از چه جایگاه حقوقی برخوردار است[ سئوال دوم را بعد از پاسخ شما مطرح می کنم]

از منظر حقوق بین الملل برای حضور و مشارکت نظامی مشروع روسیه  در سوریه یک مبنای کاملا حقوقی وجود دارد که در آن کمترین تردیدی وجود ندارد و آن عبارت است از  رضایت و درخواست رسمی معتبر دولت قانونی سوریه  برای حضور و عملیات نظامی نیروهای نظامی روسیه در خاک این کشور بطور آشکارا و در محدوده رضایت دولت سوریه  است که این درخواست اولا مورد تایید جامعه بین الملل و حمایت کشورهای مستقل است ثانیا اعلام رضایت دولت سوریه  در طول ماه های گذشته از آغاز  عملیات نظامی روسیه قابل احراز است.ثالثا در این دوره حضور نظامی  روسیه ناقض تعهدات مندرج در منشور ملل متحد و بر خلاف تعهدات دولت سوریه بعنوان یکی از اعضای سازمان ملل متحد نبوده است .

از این منظر شما موضع گیری ترکیه در خصوص مشارکت اخیر روسیه در مبارزه با تروریسم در سوریه را نامشروع می دانید؟

بله و البته دلایل دیگری هم وجود دارد که بخشی از آن مربوط به این حضور است و بخشی هم در رد ادعای دولت ترکیه.

سئوال دوم من در این بخش که مربوط به این واقعه اخیر و مرتبط با شرایط قانونی حضور و عملیات نظامی روسیه در خاک سوریه است این است که  شما خودتان فرمودید که این حضور نظامی نباید ناقض تعهدات مندرج در منشور ملل متحد و بر خلاف تعهدات دولت سوریه بعنوان یکی از اعضای سازمان ملل متحد باشد. با این وصف بلحاظ حقوقی آیا نقض حریم هوایی ترکیه نقض این شرط(نقض بند ۴ مادۀ ۲ منشور ملل متحد) و دلیلی مشروعی برای حمله جنگنده اف 16 ترکیه نبوده است؟

من موافق نیستم. دو ادعای  عمده از سوی  ترکیه  مطرح می شود که هیچ مبنای حقوقی ندارد.دلیل اول که کمتر بدان اشاره می شود و بطور خاص مطرح  می شود این است که اقدامات حمایتی و پوششی نظامی ترکیه در جداره مرزهای جنوبی خود و عمق مرزهای شمالی سوریه برای  حمایت از معارضین سوری و بطور خاص ترک زبانان است! و دلیل دوم هم دفاع از مرزهای خود است.

راجع به ادعای اول ترکیه در حمایت از تروریست ها به اسم حمایت از معارضان سوریه اولا در چارچوب دکترین مسئولیت حمایت قرار نمی گیرد چراکه چنین موضوعی از سوی شورای امنیت احراز نشده و شورا اقدام به صدور قطعنامه ای در چارچوب فصل هفتم منشور ننموده که از جامعۀ بین المللی و از جمله ترکیه بخواهد تا مسئولیت حمایت از شهروندان آن منطقه را بر عهده بگیرند.ثانیا مداخله ترکیه بدون محمل حقوقی یاد شده  خود مصداق نقض مستمر بند 7 مادۀ ۲ منشور ملل متحد است(هیچ یک از مقررات این منشور ملل متحد را مجاز نمی‌دارد در کارهایی که اساساً مربوط به صلاحیت ملی یک مملکت است مداخله کند و اعضای‌سازمان را هم مجبور نمی‌نماید که کارهای از این قبیل را طبق طریقه‌ای که در این منشور مقرر است تصفیه کنند معذلک این اصل به اجرای اقدامات‌قهری که در فصل هفتم پیش‌بینی شده است لطمه وارد نخواهد آورد.)

این خود مستلزم حق دفاع مشروع برای سوریه و متحدین او  در رفع چنین تجاوزی است و توسل ترکیه به درخواست گروه های معارض برای چنین حمایتی هیچ وجاهت قانونی ندارد.همانطور که دیوان بین المللی دادگستری در قضیه نیکاراگوئه  و صریحا در رأی خود به این قاعده حقوقی و مبنایی منطبق با بند 7ماده 2 تصریح کرده است که فقط دولت، حکومت مستقر و حکومت مشروع می تواند درخواست کمک کند و دولت‌ها هم می توانند به این درخواست پاسخ مثبت بدهند، ولی گروه های جدایی طلب چنین حقی ندارند و اگر هم برای تقویت و استحکام موجودیت خود درخواست کمک کنند، دولت ها حق ندارند به این در خواست پاسخ مثبت بدهند. دیوان اضافه می کند که اگر قرار باشد گروهها هم درخواست کمک نظامی بکنند و پاسخ مثبت به این کمک نظامی داده بشود دیگر اصل عدم مداخله در امور داخلی جایگاهی نخواهد داشت!

اما راجع به ادعای دوم ترکیه در دفاع از مرزهای خود در مورد هدف قرار دادن جنگنده روسی در دو فرض نیز وجاهت قانونی ندارد اولا در فرض ادعایی ترکیه در نقض حریم هوایی خود توسط جنگنده روسی به مدت 17ثانیه به دلایل ذیل اسقاط جنگنده روسی معتبر نیست:

1. به استناد موضع صریح رجب طیب اردوغان در قضیه اسقاط  یک فروند جنگنده اف 4 ترکیه در ژوئن 2012 توسط سوریه که:« نقض کوتاه مدت حریم هوایی هرگز توجیهی برای حمله به هواپیما نیست» این نقض کوتاه مدت ادعایی ترکیه نیز توجیهی برای حمله به هواپیما نیست.

2. روسیه در آغاز مشارکت نظامی خود در مبارزه با تروریسم در سوریه و طی یک بیانیه رسمی اعلام داشته است که سیاست این کشور  بر حفظ روابط دوستانه با ترکیه و تقویت امنیت مرزهای ترکیه تاکید نموده است و انتظار می رفته است که اولا در سطح متناسب با آن چنین اقدامی رفتار کند و ثانیا به استناد بند 3ماده 2 به وسایل مسالمت‌آمیز آن را حل و فصل نماید و نه با یک اقدام خصمانه ، صلح و امنیت بین‌المللی را به مخاطره بیندازد.

3. استناد به ماده 51منشور ملل متحد که مقرر می دارد:«در صورتی که یک عضو ملل متحد مورد تجاوز مسلحانه واقع شود، هیچ یک ازمقررات این منشور به حق طبیعی دفاع مشروع انفرادی یا‌اجتماعی تا موقعی که شورای امنیت اقدام لازم برای حفظ صلح و امنیت بین‌المللی به عمل آورد لطمه وارد نخواهد آورد. اقداماتی را که اعضاء برای‌اجرای حق دفاع مشروع به عمل می‌آورند باید فوراً به شورای امنیت اطلاع دهند، ولی این اقدامات به هیچ وجه در اختیارات و وظایفی که شورا بر طبق‌این منشور دارد و به موجب آنها در هر موقع روشی را که برای حفظ و یا اعاده صلح و امنیت بین‌المللی لازم می‌داند می‌توانند اتخاذ کند تأثیری نخواهد داشت»

اولا این ورود 17ثانیه ای به خاک ترکیه بنا بر ادعای ترکیه،بدون هیچ عملیات نظامی و بدون اعمال تهدید و کاربرد آن، مصداق تجاوز مسلحانه نیست بالاخص اینکه در قضیه مشابه مقامات کنونی ترکیه به این امر اذعان دارند که « نقض کوتاه مدت حریم هوایی هرگز توجیهی برای حمله به هواپیما نیست».ثانیا این ورود مستمر و موثر نبوده است و در کم ترین زمان ممکن رفع شده است ثالثا با وجود رفع آن نه مجوزی برای دفاع به استناد ماده 51 بوده است بلکه نقض بند 4ماده 2 بوده  است:«اعضاء سازمان در روابط بین‌المللی خود، از توسل به تهدید و یا استعمال قوه، خواه بر ضد تمامیت ارضی و یا استقلال سیاسی هر مملکت، و خواه‌به هر نحو دیگری که با مرامهای ملل متحد متباین باشد خودداری می‌نمایند.» و خامسا این اقدام نامناسب و در این سطح غیرمتعارف یک اقدام تلافی جویانه بوده است که در حقوق بین الملل مردود است.

سادسأ در فرض ادعای مقامات روسیه با توجه به مستندات و شواهد موجود و از جمله اسقاط هواپیما در خاک سوریه، اقدام ترکیه نقض بند 4ماده 2 بوده  است:«اعضاء سازمان در روابط بین‌المللی خود، از توسل به تهدید و یا استعمال قوه، خواه بر ضد تمامیت ارضی و یا استقلال سیاسی هر مملکت، و خواه‌به هر نحو دیگری که با مرامهای ملل متحد متباین باشد خودداری می‌نمایند.»  که این اقدام هم برای کشور سوریه که حاکمیتش نقض و مورد تجاوز مسلحانه قرار گرفته است حق ایجاد می کند و هم برای کشور روسیه که جنگنده آن در یک اقدام خصمانه و برخلاف قواعد بین الملل اسقاط شده است.

به نظر شما روسیه در مقابل این قضیه  چه واکنش و عکس العملی خواهد داشت؟

تعبیری که استراتژیست ها از بازی رهبران روسیه در عرصه سیاست خارجی در این چند سال اخیر دارند که با توجه به قضایای مشابه اثبات شده است؛ بازی شطرنج گونه است. روس ها هم زمین را می شناسند و هم تمام قواعد بازی را.در این بازی برای هر حرکت و حتی از دست دادن مهمترین خانه ها و مهره های خود برنامه دارند و برخلاف عملیات روانی رقیب تحت هیچ عنوانی زیر میز بازی نمی زنند و در کمال خونسردی بازی خود را پیش می برند.

در قضیه بازی های سوچی و تحریم کشورهای اروپایی ، اوکراین و کریمه،در قضیه تحریم های پیشدستانه اروپا،در قضیه وقایع شرق اوکراین و اسقاط هواپیمای مالزیایی،در قضایای اسقاط هواپیمای ترکیه در سوریه،پروژه حمله شیمیایی معارضین سوری و انتساب آن به دولت سوریه، در پرونده هسته ای ایران،در قضیه تجاوز داعش به عراق و...حتی همین سفر اخیر پوتین به ایران  که در تمام این موارد روس ها اقداماتی انجام دادند که اصلا در گمانه و تحلیل ها پیش بینی نشده بود.

بنظرم غیرقابل پیش بینی بودن هم در این قضیه صدق می کند. اما  مهمترین عکس العمل روسیه در این شرایط که متعاقب آن رخ داده و در حال تکمیل است عبارت است از بهره گیری از چنین فضای موجود بین المللی برای تعمیق حضور و مشارکت جدی تر و موثرتر نظامی در سوریه و منطقه و خارج کردن ترکیه از معادلات کنونی سوریه با واکنش رسمی و صریح و شدید مقامات روسیه که ما عملا شاهد آن هستیم و قرار دادن و نگاه داشتن آن در یک موضع انفعالی مستمر و منتظر واکنش یکطرفه و به عبارت دیگر آچمز ترکیه است که این وضعیت با هیچ اقدام آنی قابل مقایسه نیست.ضمن اینکه در این وضعیت ولو با گذشت زمان این حق برای روسیه محفوظ است که تحرکات نظامی بعدی ترکیه را بعنوان یک تجاوز مسلحانه در آستانه فعلیت و مستحق دفاع مشروع آنی قرار بدهد.