نظارت و بازرسی در سیره مدیریتی امام علی (ع) / نظارت مدیران بر زیردستان و بازار، لازمه مدیریت علوی

سیدحسین علوی، فعال فرهنگی _ سیاسی استان، در یادداشتی اختصاصی به گلستان24، به موضوع «مدریت علوی» و مباحث مربوط به آن پرداخته است:

قسمت هفتم:

نظارت و بازرسی در سیره مدیریتی امام علی (ع)

«طراحی یک شبکه نظارتی قوی(گزارش دهی و گزارش گیری دقیق) زمینه نظارت کامل بر رفتار مدیران و مسئولین را در دوران زمامداری حضرت امیرالمومنین (ع)فراهم نموده بود.

*

امام علاوه بر توجه به گزارشات رسمی مدیران خود از گزارش هایی مخفی که سایر عوامل گزارش دهنده ارسال میکردند نیز بهره مند بودند و با مقایسه دو گزارش به تحلیل اوضاع، بررسی توانمندی مدیر و بعد از نتیجه گیری به ارائه راهکار مبادرت مینمودند و به مدیران ارشد خود(استانداران و فرمانداران) نیز توصیه به بازخورد گیری از عملکردهای نیروهای زیرمجموعه و انتخاب افرادی مطمئن و راستگو برای امر گزارش دهی مینمودند.

امام (علیه السلام) در دوران زمامداری، هرگاه گزارشی علیه مدیری می رسید که از مسیر حق دور شده و در نگهداری بیت المال مراقبت نداشته و یا دچار اشرافیگری و تجملگرائی شده است، خیلی زود موضوع را بررسی و در صورت صحت  با کارگزار متخلف برخورد می کردند.

امام (علیه السلام) در زمان زمامداری با عنایت به امکانات ساده اطلاع رسانی، دشواری راه، بهره مندی از مرکب های ساده از قبیل حیوانات،به سرعت از اخبار دور و نزدیک مطلع می شدند و این نشان از طراحی شبکه گزارش دهی و گزارش گیری دقیق و برنامه ریزی شده  امام (علیه السلام) داشت که لازمه اتخاذ تصمیم درست و عکس العمل بموقع، وجود همین شبکه برای مدیران میباشد. امام به گزارش های مخفی اهمیت می دادند و بازرسی پنهانی را موجب بررسی ملموس ترِ عملکرد مدیران و همچنین سبب امانت داری و مهربانی با مردم می گردد.

دستورات امام بابت امر نظارت:

امام (علیه السلام) در خصوص امر نظارت به مالک اشتر می فرماید: رفتار کارگزاران را بررسی کن، و جاسوسانی (گزارشگرانی) راستگو و وفا دار بر آنان بگمار که مراقبت و بازرسی پنهانی تو از کار آنان، سبب امانت داری و مهربانی با مردم خواهد بود (نهج البلاغه، ن ۵۳، ص ۵۷۹)

امام خطاب به مدیران ارشد خود میفرماید: با فرستادن مأموران مخفیِ راستگو و باوفا، کارهای عمّال را زیر نظر بگیر، زیرا بازرسی مداوم و پنهانی، سبب می شود آنها به امانت داری و مدارا کردن به زیردستان ترغیب شوند! اعوان و انصار خویش را سخت زیر نظر بگیر. اگر یکی از آنان دست به خیانت زد و مأموران سرّی تو متفقاً گزارش دادند، به همین مقدار از شهادت قناعت کن و او را زیر تازیانه کیفر بگیر و به مقدار خیانتی که انجام داده، او را کیفر نما! سپس وی را در مقام خواری و مذلت بنشان و نشانه خیانت را بر او بِنِه و گردن بند ننگ و تهمت را بر گردنش بیفکن! او را در جامعه چنان معرفی کن که عبرت دیگران گردد.(نهج البلاغه، ترجمه امامی و آشتیانی، ج۳،ص ۱۴۷)

انتخاب بازرس:

در موضوع انتخاب بازرس امام (ع) خصوصیات لازم را برای مالک اشتر برمیشمارد: «برآنها بازرسان و کنترل کنندگانی بگمار که به تو وفادار و راستگو باشند» (۱۰۰). نهج البلاغه، نامه ۵۳، ص ۱۰۱۱؛ نیز بنگرید به: تحلیلی از مدیریت اسلامی، غلامرضا اشرف سمنانی، ص ۱۶۳)

نظارت مردمی:

امام قائل به نظارت مردمی بودند که در این خصوص سفارش اکید روی امر واجبی چون امر به معروف و نهی از منکر داشتند، امام بر این اعتقاد بودند که بدون این اصل، اوامر و مقرّرات الهی اجرا نخواهد گردید و زشتی‏ها و پلیدی‏ها ریشه کن نخواهد شد.

 امام (ع)یکی از وظایف دائمی پیامبران الهی و رسول گرامی اسلام‏ صلی الله علیه وآله وسلم، نظارت بر امور مردم و اجرای قانون و نظم اجتماعی است، میدانستند.

نظارت بازار:

حضرت امیرالمؤمنین‏ (علیه السلام) نسبت به نظارت بازار و مراکز تجاری و اقتصادی توجّه خاصّی داشت، در بازار کوفه راه می‏رفت؛بازاریان را نصیحت می‏کرد و اگر کسی خلافی مرتکب می‏شد، با شلاّق او را مجازات می‏فرمود.

امام ‌علی(علیه‌السلام) در سیاست اقتصادی خود در مدت کوتاه حکومت، از بهترین شاخص‌های جلوگیری از فساد مالی بهره می‌جستند، از جمله در خصوص قیمتها نه تنها به استانداران خود در مورد کنترل قیمت‌ها توصیه به نظارت برکار معاملات را می‌نمود، خود به طور شخصی، بازار به بازار در کوفه  می‌‌رفت آنها را با توصیه‌های اخلاقی و دستورات حکومتی، به رعایت سهولت و دوری از ظلم و ربا و رعایت انصاف و تقوای الهی توصیه می‌فرموددر کتاب دعائم الاسلام نقل شد که:امام علی‏ علیه السلام در حالی که تازیانه‏ای در دست داشت در بازار شهر راه می‏رفت، و کسانی راکه کم فروشی و تقلّب می‏کردند، شخصاً تنبیه می‏فرمود و برای استانداران خود نیز بخشنامه‏ای فرستاده بود که بر بازار نظارت کنند و متخلّفان را مجازات نمایند.

امروز اگر از این الگوی رفتاری در بازار شهرها و پاساژها استفاده کنیم، همه‏ جا دفتری برای تبلیغات داشته باشیم و با سیستم تبلیغی نظارتی درست و مناسب در اوقات حساب شده، بازاریان را نسبت به کار و تولید و پرهیز از خلافکاری‏ها تشویق و هشدار بدهیم، اثر بسیار چشم‏گیری خواهد داشت.

نمونه ای از پیگیری های  امام (علیه السلام) بابت گزارش های ارسالی:

نامه امام به یکی از عوامل گزارش دهنده:  امام علی علیه السلام، ابوالاسود دوئلی را که گزارش دقیقی از دستبرد ابن عبّاس، کارگزار بصره، به امام داد، ستودند و کار او را خیرخواهی برای امام مسلمانان دانستند: از آنچه در نامه ات برای من نوشته بودی آگاه شدم. از کسی مانند تو زیبنده است که برای امام مسلمانان و امّت اسلامی خیرخواه باشد و اداگر امانت باشد و به جانبداری از حق بپردازد و از ستم فاصله بگیرد. درباره آنچه نوشتی، به همکارت نامه نوشتم؛ ولی به وی نگفتم که تو درباره او به من نامه نوشته ای. از آنچه نزد توست مرا آگاه کن و از آگاهاندن من دریغ نورز. این از چیزهایی است که توجه به آن، به صلاح امّت اسلامی است. تو شایسته این گونه گزارش ها هستی؛ حق واجبی است از جانب خدا بر عهده تو. (محمودی، بی تا، ج۵، ص ۳۲۴؛ ذاکری، ۱۳۸۵ ج۲، ص ۴۶۸)

یکی از افراد امام علیه السلام، گزارش داد: کارگزار حکومت تو، عثمان بن حنیف، بر سر سفره اشراف می نشیند و با آنان نشست و برخاست دارد. امام (علیه السلام) به او نگاشتند:  ای پسر حنیف، به من گزارش داده اند که مردی از سرمایه داران بصره تو را به مهمانی خویش فراخوانده و تو به سرعت به سوی آن شتافته ای؛ خوردنی های رنگارنگ برایت آورده اند و کاسه های پر از غذا، پی در پی جلوی تو نهاده اند. گمان نمی کردم مهمانی مردمی را بپذیری که نیازمندانشان با ستم محروم گردیده و ثروتمندانشان بر سر سفره دعوت شده اند. اندیشه کن در کجایی و بر سر کدام سفره می خوری! پس غذایی که حلال و حرام بودنش را نمی دانی دور بیفکن، و آنچه را به پاکیزگی و حلال بودنش یقین داری مصرف کن (نهج البلاغه، ۱۳۷۹، ن ۴۵، ص ۵۵۳)

امیرالمؤمنین علیه السلام به منذربن جارود عبدی بعد از گزارشی که از او رسید چنین نگاشتند: در مال خدا، برای خویشانت، که به نزدت می آیند، گشاده دستی می کنی و گویا این مال ها را از پدر و مادرت به ارث برده ای! به خدا سوگند می خورم، اگر این گزارش درباره ات راست باشد شتر اهل تو و بند کفشت از تو بهترند...؛ زیرا خیانت به مال مسلمانان و از بین بردن دستاورد کارکرد آنان، خشم خداوند را برمی انگیزد (بلاذری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص ۱۶۳)»