سبک رفتاری ائمه اطهار در ماه مبارک رمضان

به گزارش گلستان 24، ماه مبارک رمضان از راه رسید، ماه میهمانی خدا که سفره رحمت الهی در این ماه گسترده‌تر است.

نگاهی به ویژگی های این ماه مبارک در کلام پیشوایان و بزرگان دین، به خوبی روشن می سازد که رمضان ماه خاص خداست و با احترام و اعتقاد به این ویژگی ها، روزه داران بطور خاص از این ضیافت بزرگ بهره می برند.

نگاهى گذار به سیره اهلبیت (علیهم السلام) در این ماه مبارک، سبک رفتاری فردى و اجتماعى آن بزرگواران را سرمشق قرار می دهد تا بتوان هرچه بهتر از خوان رحمت الهی بهره برد.

بطور کلى مى توان سیره آن بزرگواران را در دو بخش مورد مطالعه و بررسى قرار داد:

الف: رابطه خود و خدا (بعد فردی)

1- تغییر حالت

سید ابن طاووس (ره) نقل مى کند که وقتى ماه مبارک رمضان فرا مى رسید رنگ چهره پیامبر اکرم (ص) عوض مى شد و بسیار به نماز و دعا مى پرداخت (1)، تغییر حالت آن حضرت در دهه آخر ماه مبارک رنگ مضاعفى به خود مى گرفت، بگونه اى که تمام شبها را به شب زنده دارى و عبادت سپرى مى کرد. (2)

درباره حضرت امام زین العابدین (ع) نیز نقل شده است که ایشان در این ماه کاملا غرق در دعا و تسبیح و استغفار و ذکر بود. (3)

2- نمازهاى مستحبى

گرچه بجا آوردن نمازهاى مستحبى و نوافل یکى از مسائل عادى و روزمره آن بزرگواران بوده است. ولى در ماه رمضان حالت مضاعف به خود مى گرفت، تا آنجا که نمازهاى مخصوصى توسط آنان در ماه مبارک رمضان و شبهاى قدر خوانده مى شد، که ذکر تفصیل آن مجال دیگرى مى طلبد.

3- تلاوت قرآن

ماه مبارک رمضان را ماه بهار قرآن نامیده اند، همچنانکه شیخ صدوق در کتاب معانى الاخبار و امالى به سندش از امام باقر (علیه السلام) روایت کرده که فرمود: هر چیزى را بهارى است و بهار قرآن ماه رمضان است.

بر اساس آنچه از حضرت ثامن الحجج روایت شده است: کسى که در ماه رمضان آیه اى از کتاب خداوند بخواند همانند کسى است که در ماههاى دیگر قرآن را ختم کرده است.

پیامبر اکرم (ص) و اهلبیت (علیهم السلام) تلاوت آیات دلنشین قرآن را بطور خاص در برنامه روزمره شان قرار می دادند و توجه اصحاب و یاران خود را نسبت به آن جلب مى نمودند، تا آنجا که در مورد حضرت امام سجاد (ع) نقل شده است که حضرت در ماه مبارک چهل بار قرآن را ختم مى نمود. (4)

4- نیایش

چگونه خواستن و از چه کسى خواستن و به چه انگیزه اى خواهش کردن از مهمترین مطالبى است که در هر درخواستى، نهفته است.

اینجا سخن از درخواست از یگانه معبود قادر و تواناست که معصومین (ع) بر بشریت منت نهاده و نحوه درخواست را در قالب "دعا" به عالى ترین وجه ممکن نشان داده اند و علاوه بر لذت سخن گفتن با خداوند عالیترین مضامین معارف تابناک الهى را در آن جاى داده و از خود یادگارهایى ارزشمند به ودیعت نهاده اند.

در ماه مبارک رمضان دعاهاى مخصوصى از آن بزرگواران رسیده است که تنها به ذکر عناوین آن ها اکتفا مى شود:

الف- دعا در وقت دیدن هلال ماه مبارک

ب- دعاى پیامبر اکرم (ص) در وقت وارد شدن به ماه مبارک رمضان

ج- دعاى پیغمبر اکرم (ص) در شب اول

د- دعاى ابوحمزه ثمالى در هر شب

ح- دعاى سحر

و- دعاى اول صحیفه سجادیه

ز- دعاى وقت افطار

ط- دعاى امام زین العابدین (ع) در شبهاى نوزدهم و بیست و یکم

ظ- دعاى پیامبر اکرم، امام باقر، امام صادق و امام کاظم (علیهم السلام) در ماه مبارک رمضان

ی- دعاى پیامبر اکرم (ص) و امام زین العابدین (ص) در شب بیست و هفتم،

ل- دعاى پیامبر اکرم (ص) در شب آخر هر ماه

ن- دعا هنگام وداع با ماه رمضان

5- احیاى شب قدر

معصومین (ع) در شبهاى قدر شب زنده دار بودند، و نه تنها خود به احیاء آن مى پرداختند بلکه خانواده و کودکان و فرزندان خویش را به انجام آن وامى داشتند.

روایت شده است که رسول خدا (ص) در شب بیست و سوم ماه، خفتگان از خانواده خود را از خواب بیدار مى کرد و آب به صورت آنها مى پاشید. (5)

حضرت فاطمه زهرا (س) نیز نمى گذاشت کسى از فرزندانش در آن شب به خواب رود، و آنان را با کمى غذا و ایجاد آمادگى از روز و با انجام استراحت در روز، آماده مى ساخت، و مى فرمود محروم کسى است که از خیر این شب محروم ماند. (6)

و یک سال حضرت امام صادق (ع) به بیمارى سختى گرفتار شده بود، آن حضرت دستور داد که در شب بیست و سوم ایشان را برداشته و به مسجد پیامبر (ص) بردند، و آن شب را در آن مکان شریف به احیاء گذارند. (7)

6- آداب افطار

چگونه افطار کردن، و با چه افطار کردن از جمله مسائل قابل توجه در سیره معصومین است.

از پیامبر و ائمه هدى (علیهم السلام) ادعیه خاصى در وقت افطار نقل شده است. امام صادق (ع) مى فرماید که پیامبر اکرم در وقت افطار این دعا را مى خواند:« اللهم لک صمنا و على رزقک افطرنا فتقبله منا، ذهب الظلما و ابتلت العروق و بقى الاجر» (8) بار خدایا براى تو روزه گرفتیم، و بر روزى تو افطار نمودیم، پس آن را از ما بپذیر.

حضرت امیر المؤمنین (ع) در وقت افطار مى فرمود: «اللهم لک صمنا و على رزقک افطرنا فتقبله منا انک انت السمیع العلیم» (9) خدایا براى تو روزه داشتیم، و بر روزى تو افطار کردیم. پس آن را از ما قبول نما، همانا که تو شنوا و دانایی.

و اما اینکه با چه چیزى افطار مى نمودند، مواردى نقل شده است. از امام باقر (ع) نقل شده است که پیامبر اکرم با آب و خرما، و یا آب و رطب افطار مى نمودند (رطب غیر از خرما است). (10) و اگر آن حضرت شیرینى و حلوا نمى یافت با آن افطار و گاهى با شکر که از نى گرفته مى شد، افطار مى کرد. (13)

امام صادق (ع) مى فرماید: پیامبر اکرم (ص) با شیرینى و حلوا افطار مى نمود، و اگر آن را نمى یافت با آب ولرم افطار مى کرد، و مى فرمود: آن باعث پاکیزگى کبد و معده است و دهان را خوشبو مى سازد، و ریشه دندان و دید چشم را تقویت مى نماید. (14)

بنابر این از مجموعه روایات استفاده مى شود که آن حضرت- در صورت امکان- با یک ماده شیرینى مثل حلوا، خرما و در صورت نبود با آب نیمه گرم و ولرم فطار مى نمود.

ابن طاووس از امام باقر (ع) نقل مى کند که حضرت على (ع) دوست داشت که با شیر افطار کند. (15)

7- غسل

پیامبر اکرم (ص) در دهه آخر ماه مبارک رمضان هر شب غسل مى کرد. (16) حضرت امام باقر (ع) شبهاى نوزدهم، بیست و یکم، بیست و سوم و بیست و پنجم را غسل مى کرد (17) و امام صادق (ع) در شب بیست و سوم دو بار غسل مى نمود، یک بار در اول شب، بار دوم در آخر شب. (18)

8- اعتکاف

یکى از مستحبات بسیار مهم و سازنده اعتکاف است که تفصیل و شرائط آن در کتب فقهى آمده است.

امام صادق (ع) فرمود: یکبار رسول خدا (ص) در دهه اول ماه رمضان به اعتکاف نشست و در رمضان دیگر در دهه دوم، و در رمضان پس از آن در دهه سوم اعتکاف نمود. و بعد از آن همیشه در دهه آخر رمضان به اعتکاف مى نشست. (19)

9- وداع با ماه رمضان

برخاستن از سفره ضیافت الله براى عارفان دلداده حق، سخت و ناگوار است، همانطور که جدایى عاشق از معشوق، به سختى هر چه تمام تر صورت مى گیرد.

پیامبر اکرم (ص) چگونگى وداع با ماه رمضان را چنین بیان مى کند: جابر بن عبد الله انصارى نقل مى کند که در جمعه ماه رمضان، بر رسول خدا وارد شدم. هنگامى که چشم او بر من افتاد فرمود: اى جابر این جمعه آخر ماه رمضان است، پس با او وداع کن و بگو:« اللهم لا تجعله آخر العهد من صیامنا ایاه، فان جعلته فاجعلنى مرحوما، و لا تجعلنى محروما» یعنى خدایا، این رمضان را آخرین روزه ما قرار مده، و چنانچه قرار دادى پس ما را مورد رحمت خود قرار بده و ما را محروم ساز، و هر کس این را بگوید به یکى از دو امر نیکو (احدى الحسنیین) نائل مى شود، یا آنکه عمر پیدا مى کند و ماه رمضان بعدى را درک مى نماید، و یا آنکه مورد بخشش و رحمت خدا قرار مى گیرد. (20)

10- شب عید فطر

از مجموعه روایات استنباط مى شود که این شب از جایگاه بسیار والایى برخوردار است، و معصومین (ع) آن را به احیاء و شب زنده دارى مى گذراندند.

حضرت على بن الحسین امام زین العابدین (ع) شب عید فطر را در مسجد به نماز مى گذارند تا آنگاه که صبح شود.

11- نماز عید فطر

رسول خدا (ص) روز عید بعد از طلوع آفتاب خارج مى شد و هنگامه خروج به اطراف آسمان مى نگریست و مى فرمود که در آن روز بر جا نماز و حصیر نماز مخوان، یعنى روى خاک بنشین و بر آن نماز بخوان.

مستحباتى براى این روز ذکر شده که از جمله آنها، نماز را در صحرا بپا داشتن، خارج شدن امام با پاى برهنه و پیاده، و توام با وقار و ذکر خدا، و سجده بر زمین و...

روز عید فطر روز اجر و گرفتن نتیجه امتحان است، اما در هر امتحانى نتایج یکسان نیست. شیخ صدوق (ره) نقل مى نماید: امام حسن مجتبى (ع) گروهى از مردم را در روز عید فطر دید که به بازى و خنده مشغولند، حضرت رو به یاران خود کرد و فرمود: « خداى عزوجل ماه رمضان را محل مسابقه بندگان خود قرار داده است که به واسطه اطاعت خویش بسوى رضوان الهى پیشى مى گیرند، پس گروهى سبقت گرفتند و پیروز و رستگار گشتند، و گروهى عقب ماندند و محروم شدند، پس عجب دارم از کسى که خندان است و به لهو و بازى مشغول است در روزى که نیکوکاران به اجر و ثواب رسیده و کوتاهى ورزان از آن بى فیض و محرومند، به خدا سوگند اگر پرده برداشته شود هر آینه نیکوکار به عمل نیک خویش و بدکار به عمل بد خود مشغول خواهد شد.» (21)

ب) رابطه خود و مردم (بعد اجتماعی)

1- ایجاد آمادگى براى ماه رمضان

در آستانه ماه مبارک، حضرات معصومین (ع) اهمیت و عظمت ماه مبارک رمضان را به مردم گوشزد می کردند و آنان را به استفاده از این ضیافت الهى فرا مى خواندند که در این زمینه خطبه هاى بسیار جالب از پیامبر اکرم (ص) و امیرالمؤمنین (ع) و روایات تکان دهنده اى صادر شده است، که براى نمونه به ذکر دو روایت بسنده مى کنیم

امام صادق (ع) در آستانه ماه مبارک رمضان اینگونه به فرزندان خویش سفارش مى فرمود: «نهایت کوشش خودتان را بنمایید که در این ماه روزى ها تقسیم مى شوند، و سرآمد عمرها و اجلها نوشته مى شود و در آن شبى است که عمل در آن ماه از عمل هزار ماه برتر و افضل است.»

اباصلت مى گوید: بر حضرت امام رضا (ع) در جمعه آخر شعبان وارد شدم. حضرت به من فرمود: «اى ابا صلت، بیشتر روزهاى ماه شعبان گذشت، و این جمعه آخر ماه است پس در این باقیمانده آن کوتاهى نکن و سابق خود را جبران نما... و بیشتر به دعا و استفغار و تلاوت قرآن بپرداز، و از گناهانت توبه کن، تا با خلوص در ماه خدا وارد گردی.» (22)

2- سفارش به تلاوت قرآن

اهل بیت عصمت و طهارت (ع) علاوه بر آنکه خود موفق به تلاوت قرآن بودند، دیگران را به تلاوت آن سفارش مى نمودند، و گاه نسبت به تلاوت بعضى سوره ها در بعضى از شبها عنایت خاصى از خود نشان داده اند.

امام باقر (ع) فرمود:«لکل شى ء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان» (23) هر چیزى بهارى دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.

اگرچه تمام قرآن نور است اما از بین سوره هاى قرآن به تلاوت این سوره ها سفارش بیشتری شده است.

1 و 2: سوره عنکبوت و روم:

تلاوت این دو سوره در شب بیست و سوم ماه رمضان توصیه شده است.

امام صادق (ع) فرمود:«من قرا سورة العنکبوت و الروم فى لیلة ثلاث و عشرین فهو و الله یا ابا محمد من اهل الجنة» (24) سوگند به خدا کسى که سوره عنکبوت و روم را در شب بیست و سوم رمضان بخواند از اهل بهشت است. البته این به معناى اقتضاء است که با وجود شرائطش چنین نتیجه اى را بدنبال خواهد داشت.

3- سوره قدر در وقت سحر و افطار:

از امام زین العابدین (ع) روایت شده است:«من قرا انا انزلناه فى لیلة القدر عند فطوره و عند سحوره کان فیما بینهما کالمتشحط بدمه فى سبیل الله» (25) کسى که سوره قدر را در هنگام افطار و سحر بخواند مانند کسى است که در این فاصله در راه خدا بخون خود غلتیده باشد.

و همین مضمون نیز از حضرت امام صادق (ع) روایت شده است. (26)

و نیز از امام صادق (ع) نقل شده است که هر کسى که در هر شب ماه رمضان هزار بار سوره قدر را بخواند در شب بیست و سوم عجایبى را درک خواهد کرد. (27) و در روایتى دیگر از آن حضرت، اثر آن را در رسیدن انسان به سرحد نهایت یقین در امور اختصاصى اهل بیت (ع) قرار داده است که به واسطه دیدن بعضى از حقایق در عالم رؤیا به آن مى رسد. (28)

4- سوره دخان:

شیخ صدوق روایت کرده است که مردى خدمت امام باقر (ع) رسید و پرسید چگونه من شب قدر را در هر سال شناسایى کنم؟ حضرت فرمود: «وقتى که ماه رمضان آمد هر شب یکبار سوره دخان را بخوان، وقتى که شب بیست و سوم فرا رسید به آنچه که مى خواهى خواهى رسید.» (29)

3- کمک به مستمندان

یکى از علل و حکمتهاى روزه این است که با ایجاد حالت گرسنگى و تشنگى انسان به یاد ضعیفان و مستمندان و تنگدستان بیفتد، و هر کسى به فراخور حال و وسع خود نسبت به آنان کمک نماید. (30)

ابن عباس مى گوید: وقتى که ماه رمضان فرا مى رسید هر صاحب حاجتى که به نزد رسول خدا مراجعه مى کرد حاجتش برآورده مى شد.(31) در خصوص حضرت زین العابدین (ع) نیز نقل است که هر روز ماه رمضان را صدقه مى داد. (32)

4- افطارى دادن

این عمل در سیره معصومین (ع) بنحو کاملى مشاهده مى شود. از امام صادق (ع) روایت است که هنگامى که حضرت امام زین العابدین (ع) روزه مى گرفت دستور مى داد گوسفندى را سر مى بریدند، و آن را تکه تکه ساخته و در دیگ مى ریختند، آن حضرت در وقت غروب به دیگها سر مى زد و در حالى که روزه داشت بوى آبگوشت را استشمام مى نمود، آنگاه مى فرمود: کاسه ها را بیاورید این کاسه را براى فلان کس و دیگرى را براى فلان بکشید، و همینطور کاسه ها را پر مى کردند تا آبگوشت به اتمام مى رسید، آنگاه خود با نان و خرما افطار مى کرد. (33)

5- توجه بیشتر به زیردستان و گذشت از خطاى آنان

از امام صادق (ع) روایت است که امام زین العابدین (ع) در ماه مبارک رمضان توجه خاصى به زیردستان و خدمتکاران خود داشت، و هرگاه یکى از آنها مرتکب خطایى مى شد او را مورد عقوبت قرار نمى داد، و تنها گناه او را یادداشت مى نمود، تا آنکه که شب آخر ماه رمضان فرا مى رسید، همه آنان را گرد خود جمع مى نمود، و کاغذهاى خطایاى آنان را بیرون مى آورد و بر تک تک آنان مى خواند و آنان به خطای خود اعتراف و اقرار مى نمودند، پس از آن در میان ایشان برمى خاست و مى فرمود:«با صداى بلند بگویید: اى على بن الحسین، همان خدایت نیز خطاهایت را شمارش کرده است همانگونه که تو خطایمان را شمردى و در کتاب، تمام اعمال کوچک و بزرگ ثبت است و همه اعمال در نزد او حاضر است همانگونه که اعمال ما در نزد تو حاضر بود (و تو بر آن ناظر بودی)، پس از ما درگذر همانگونه که تو امید عفو و گذشت دارى، از ما درگذر تا که خدایت را بخشنده و رحیم یابی... اى على بن الحسین، کوچکى مقام خود را در برابر خداى داور دادگرى که به هیچ کس ظلم روا نمى دارد یاد آور و از خطای ما درگذر...»

حضرت در حالى که گریه و زارى مى کرد مرتب این کلمات را مى فرمود و آنان هم با وى هم آواز مى شدند و مى فرمود: بار خدایا تو به ما دستور دادى که از کسانى که به ما ظلمى روا داشتند درگذریم، ما بخود ظلم کردیم، پس از ما درگذر، که تو نسبت به آن سزاوارتری. تو به ما فرمودى که هیچ درخواست کننده اى را از در خانه هایمان رد نکنیم، ما به درگاه تو دست نیاز و درخواست بلند کرده ایم، و از تو طلب مى نماییم، پس بر ما منت گذار و ما را محروم مساز...

آنگاه رو به آنان مى نمود و مى فرمود: من از خطایاى شما گذشتم، آیا شما نیز از من مى گذرید؟

و آنان در پاسخ مى گفتند: از تو گذشتیم اى آقاى ما، و تو به ما هیچ بدى روا نداشتى، پس آن حضرت مى فرمود بگوئید: بار خدایا: از على بن الحسین درگذر، همانگونه که او از ما گذشت، و او را از آتش برهان، همانطورى که او ما را از بندگى رهانید، و آنان آمین گفتند، و حضرت فرمود: بروید که از شما گذشتم، و همگى شما را آزاد کردم، و همگى آنان را آزاد مى فرمود. (34)

6- حفظ حریم دین و حرمت زمان

حفظ عفت عمومى جامعه از جمله مهمترین وظایف نظام اسلامى است به عنوان نمونه حد شرابخوار 80 تازیانه است، ولى اگر در ماه رمضان شراب خورده شود حالت دیگرى دارد.

نجاشى شاعر در روز ماه رمضان شراب خورد، او را نزد امیرالمؤمنین آوردند، حضرت پس از یک شب زندان کردن او، و اجراى حد شرعى شرابخوارى (80 ضربه)، 20 ضربه شلاق اضافى، بخاطر شکستن حرمت ماه رمضان بر او زد. (35) و در برخى روایات او پذیراى 39 ضربه اضافى بدان جهت شد. (36)

7- آزادى اسیران

بنابر نقل برخى از روایات حضرت رسول اکرم در ماه رمضان تمامى اسیران را آزاد مى ساخت. (37) البته این مربوط به حفظ مصالح عمومى اسلام و مسلمین است و تشخیص آن به دست حاکم شرعى و ولى امر مسلمین است.