محرم در آینه آداب و رسوم رنگین کمان اقوام گلستان

 با گذشت سال ها از واقعه کربلا، این واقعه پیوسته در زندگی مردم ایران طنین داشته و تقریبا در سنت ها، شعائر، مراسم و آیین های خاص در زندگی مردم ما تاثیر گذاشته است. فرهنگ عاشورا در کشور ما از نمادها و رسوم مختلف تشکیل شده و هر رسم و المان خود دارای مفهوم و تعبیر خاصی است. گویی نمادها و اشکال بی زبان در این فرهنگ همچون زبانی گویا، عظمت واقعه کربلا را به فریاد در آورده اند.

به گزارش گلستان24، علم ها، طوق ها و بیرق ها، در درازای تاریخ کربلا، وقتی در کنار تعزیه ها با داستان های متفاوت شبیه سازی می شوند در واقع هر کدام توصیفی است که برتر از چندین مجلد و کتاب گویا می شوند.

و البته این نمادهای به ظاهر ساده، اغلب با هاله ای از تقدس اعتقادی و اسطوره ای همراه اند و در یک نگاه کلی مراسم ماه محرم سرشار از این نشانه های نمادین است که در دسته گردانیها و شبیه خوانیها جلوه می کند.

این نمادها در مجاورت با رنگ، آهنگ، شعر و حتی نقاشی و پرده ها ظهور می کنند و بعضی از این نمادها به مرور زمان از قالب نمادین خارج و در قالب یک رسم و یک باور می نشیند.

گلستان که رنگین کمان اقوام است، آلبومی از انواع آئین های سنتی را در خود جای داده و هر کدام به شکل های مختلف در سراسر استان رواج دارد. گرچه آئین های محرم هنوز هم رواج دارند اما بسیاری از آثار، رسوم و سنت ها در گذشته های نه چندان دور در گلستان رواج داشت که اکنون نیاز به احیای مجدد دارد.

مراسم سنتی دسته چوبی شهرستان گرگان، علم مشتی، لالایی های اقوام مختلف استان، ذکرها و نجواهای اقوام ترکمن، سینه زنی سیستانی ها، آواها و نغمه های کتول از مهم ترین آیین های عاشورایی استان گلستان است که اکنون مانند گذشته رونق ندارد.

با این حال و به رغم گذر زمان، عشق مردم گلستان نسبت به حماسه ساز دشت نینوا افزون تر شده و برخی آیین های سنتی و پرپیشینه که نمایانگر اوج عشق و ارادات مردم دارالمومنین به سالار شهیدان است، همچنان رواج دارد.

علی رغم فراموشی برخی آیینهای سنتی عاشورایی، شیوه عزاداری سنتی گلستانی ها نیز در دهه اول محرم منحصر است و بسیاری از رسوم اجرا شده محرم در استرآباد، تنها مختص این دیار تاریخی ایران است.

گرمی بازار تکایا و سقاخانه ها

پدر تاریخ نگاری جامع گرگان با بیان اینکه مراسم رایج محرم در گلستان به دلیل داشتن ریشه مذهبی، تفاوت چندانی با شهرهای دیگر کشور ندارد، گفت: دهه های متمادی است که مراسم عزاداری از اول محرم تا چند روز بعد از تاسوعا و عاشورا ادامه می یافت و اکنون نیز چنین است.

اسدالله معطوی افزود: دسته های مختلف سینه زنی، زنجیر زنی، روضه خوانی های مردانه و زنانه (اشوری) و گرمی بازار تکایا و سقاخانه ها از ویژگی های بارز محرم در استرآباد قدیم و گلستان فعلی است.

این محقق، نویسنده و پژوهشگر تاریخ ادامه داد: دسته چوبی محلات تاریخی گرگان یکی از این رسوم است که گفته می شود از همان سال های شهادت امام حسین و یارانش در این دیار  اجرا می شود؛ دسته چوبی شبیه زنجیرزنی است با این تفاوت که اراد چوبی به دست می گیرند و همزمان با نوحه خوانی چوبها را تکان می دهند و گاهی «چوب به چوب» می کنند.

وی اضافه کرد: افراد دسته چوبی غالبا در میدانگاهی محلات به عزاداری می پردازند و تعدادی مشعل گیر مراسم عزاداری را روشن نگه می دارند و در برخی از محلات استرآباد نیز به همراه دسته چوبی «طوق» یا «علم» نیز حمل می شود.

به گفته معطوفی اوج مراسم دسته چوبی در گرگان اواخر دوره قاجار و اوایل دوره رضاشاه بوده و چند سالی است به همت برخی از جوانان محلات مختلف این سنت یکبار دیگر احیاء شده است.

از مراسم آب فرات تا شبیه خوانی و تعزیه

مراسم عزاداری دسته های مختلف از روز سوم محرم آغاز و تا هشتم محرم یا گاهی بیشتر ادامه می یابد و هر محله در روز مشخص مراسم و نوبت عزاداری دارد. به عنوان نمونه روز چهارم محرم دسته میرکریم، روز پنجم دسته قلعه کهنه (گرگان جدید فعلی)، روز ششم نعلبندان، پاسرو و میخچه گران و به همین ترتیب دیگر محلات.

پدر تاریخ نگاری جامع گرگان خاطر نشان کرد: روز عاشورا نیز تمام محلات به طور مرتب و منظم به چهارراه میدان (سقاخانه حضرت عباس) و امامزاده عبدالله می روند.

وی تصریح کرد: مراسم آب فرات که یکی از مراسم رایج در روضه خوانی های زنانه است که معمولا در روزهای عاشورا برگزار می شود. مراسم چل منبره هم از دیگر رسوم منطقه است و در شب عاشورا منبرهای قدیمی در حیاط گذاشته می شود، صاحب خانه با شربت و قرمه سبزی از عزاداران پذیرایی می کنند و روشن کردن 40 شمع برای برآوره شدن حاجت نیز برپای چهل منبر همچنان رایج است.

وی اظهار کرد: تخت یزید، ذوالجناح، دو طفلان مسلم، حجله گاه عروس قاسم نیز در روزهای مختلف دهه اول شبیه خوانی می شد و هنوز هم شبیه خوانی و تعزیه خوانی در گرگان و دیگر شهرهای استان متداول است.

سیاه پوشان تا شنستکا، آداب سیستانی های مقیم گلستان

از دیگر اقوامی که سال ها است به گلستان مهاجرت کرده اند، سیستانی ها هستند. این قوم نیز همانند سایر اقوام کشور آداب و رسوم خود را دارند و هنوز هم با جدیت این رسم ها را دنبال می کنند. محقق فرهنگ عامه سیستانی ها درباره آئین های قوم سیستانی گفت: چه وشی یا چاووشی در مراسم عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) یکی از اصول اصلی عزاداری سیستانی ها بوده و هست به گونه ای که در ابتدای هر شب و هر مجلس ابتدا یکی از معتمدین خوش صدا با خواندن اشعاری حزن انگیزدر خصوص حادثه کربلا همگان را به نوعی دعوت به تشکیل صف های سینه زنی وزنجیرزنی می کنند.

محمد آذری تصریح کرد: در ماه محرم زنان سیستانی دست از انجام کارهایی مثل حصیربافی و صنایع دستی برمی دارند و بیشتر سعی دارند خود را با ذکر و تسبیح و نماز و روضه خوانی و برگزاری مراسم رووایی یا ارده که نوعی مرثیه سرایی سوزناک است وشرکت در مجالس عزاداری مانوس کنند.

وی ادامه داد: در رووایی (رباعی) زنان سیستانی حتی در مرگ عزیزانشان با اشاره به مصائب خاندان پیامبر (ص) و به خصوص حضرت زینب (س) به صاحب عزا تسلی داده و یاد وخاطره شهدای کربلا را گرامی می دارند.

وی با اشاره به نقش نوحه در مجلس عزاداری محرم اظهار کرد: سیستانی ها دارای نوع خاصی از سینه زنی هستند که به سینه زنی «شنستکا» یا نشسته یا چهار ضرب معروف است. در این سنت مداح  اشعار و مراثی معروف به بحرطویل که حاوی اشعار حماسی و زیبا در بزرگی و جنگاوری و حق بودن لشکر فرزند پیامبر (ص) و یارانش است را می خواند و سینه زنان که روی زانو نشته اند به زانو زده و به حالتی که نشان از افسوس و حسرت از شهادت سالار شهیدان(ع) ویاران با وفایش است عزاداری می کنند.

وی اضافه کرد: در زمان آغاز نوحه با کوبیدن دست روی زمین، به این معنی که عقیده دارند که زمین را به شهادت می گیرند، روی کنده زانو بلند شده و سینه می زنند و در زمان سینه زنی نیز که به سرعت دستها به سینه کوبیده شده و سراسر شور وشعور است.

به واقع گلستان با وجود اقوام مختلف ایران کوچکی است که آن را می توان در ایام محرم به خوبی احساس کرد؛ در این ایام در کنار آنچه بیان شد، مراسم دسته روی و سینه زنی ترک های کفن پوش رامیان و حرکت دسته های عزاداری به سمت میدان امام علی (ع) که قبرستان شهدای مشروطه رامیان نیز در آنجا واقع شده، دسته روی و سینه زنی آذربایجانی های گنبدکاووس، مراسم ذوالجناح و خیمه سوزان شاهرودی های مقیم گلستان، موسیقی مقامی کتول و مراسم عاشیرآیی در بین اقوام ترکمن که هر کدام نشان دهنده عشق و علاقه به خاندان اهل بیت بخصوص سیدالشهدا (ع) نیز همچنان مرسوم است.

خبرنگار: زهرا بهرامی/مهر