خانه های ارزشمندی که ویران می شوند

به گزارش گلستان 24، گمیشان یا گمیش تپه، شهرستانی واقع در شمال استان گلستان و در نزدیکی دریای خزر است. این منطقه که ساکنان آن را ترکمن ها تشکیل می دهند، دارای پیشینه تاریخی بسیار غنی است.

گمیش تپه پایان مسیر خاکی و ابتدای مسیر آبی راه ابریشم بوده و یافته های تاریخی با قدمتی فراوان در این منطقه کشف شده است. گمیشان در قرن های معاصر مورد توجه روس ها نیز بوده و حتی در سال هایی که در خاک ایران مستقر بودند این منطقه را برای خود انتخاب کرده بودند. همین امر باعث شده تا معماری روس در خانه های این شهر حاکم باشد.

وجود ابنیه تاریخی با معماری خاص روس یکی از نقاط قوت شهرستان گمیشان است. نقطه قوتی که این روزها فراموش شده و به دلیل توجه نکردن در حال تخریب است. این روند تخریب طی سال های گذشته به دلایلی همچون رطوبت فراوان منطقه و محافظت نشدن خانه ها و هچنین سرقت هایی که انجام شده، افزایش یافته است. چندی پیش نیز علاقمندان میراث فرهنگی از روند تخریب خانه «بشارتی» خبر دادند؛ بنایی که ارزش معماری آن منحصر به فرد بوده و در شرف ثبت در فهرست آثار ملی نیز قرار داشت.

خانه محمدی و عظیمی هم دو بنای بازمانده از تاریخ کهن این منطقه هستند که ثبت شده اما به گفته کارشناسان به دلیل نبود نظارت، حفاظت، مرمت و بلااستفاده ماندن، بخش اعظمی از آن تخریب شده و به نظر می رسد با ادامه این روند طی چند سال آینده جز خاطره چیزی از این بنا به جا نماند.

اغلب صاحب نظران در منحصربه فرد بودن معماری خانه های تاریخی سیمین شهر اتفاق نظر دارند و معتقدند در صورت از بین رفتن این آثار، جایگزینی برای آن نه تنها در استان بلکه در ایران نخواهد بود.

با مشاهده این بناهای تاریخی از نزدیک می توان به ترکیبات آجرچینی با ابعاد متفاوت و ایجاد تنوع در فرم اصلی بنا پی برد، ترکیب این نوع آجر چینی در چهار جهت بنا موجب برجستگی و فرورفتگی چشم نوازی در نمای بنا شده است همچنین به کار گیری آجرهای لعاب دار رنگی در این خانه های تاریخی جلوه بصری خاصی برای به هر بیینده ایجاد می کند.

سبک معماری خانه های تاریخی سیمین شهر، ایرانی- روسی است

در همین راستا یک کارشناس ارشد معماری در توضیح نوع معماری خانه های سیمین شهر، گفت: سبک معماری این خانه های تاریخی ایرانی- روسی است.

احسان باقرپور در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان این نکته که این اثر در دوره قاجار بنا شده، افزود: با توجه به مراوداتی که با روسیه در آن زمان از طریق گمیش تپه یا گمیشان انجام می شد، فرم خانه ها ایرانی-روسی طراحی شده است.

وی با بیان این که در دوره ساخت خانه های سیمین شهر، هنوز تجارتخانه گمیشان فعال بوده و مراودات تجاری با روسیه انجام می شده، افزود: وقتی بناهایی مثل شهر گمیشان ساخته شد در همان دوره ها خانه های سیمین شهر با همین ترکیبات شکل گرفتند.

وی قالب مصالح به کار رفته در بناهای این منطقه را چوب، سنگ، ملات آهک، آجر و ساروج دانست و گفت: طراحی خانه ها سازگاری زیادی با محیط پیرامون خود دارد.

این مدرس دانشگاه سه خانه تاریخی سیمین شهر را دارای ارزش معماری و منحصر به فرد دانست و گفت: دو بنایی که اکنون در حال تخریب است در فهرست آثار ملی ثبت شده و یکی مراحل آخر ثبت را می گذراند.

دو بنای خانه تاریخی سیمین شهر که در حال تخریب است در فهرست آثار ملی ثبت شده و یکی مراحل آخر ثبت را می گذراند

وی توجه به حریم آثار ثبت شده را حائز اهمیت دانست و ادامه داد: شمال و جنوب خانه عظیمی و محمدی که ثبت ملی است ساختمان بتی در فاصله ای نزدیک احداث شده به گونه ای که به سقف بنای این خانه های تاریخی آسیب وارد کرده است.

باقرپورخواستار توجه میراث فرهنگی به این اثر تاریخی و منحصر به فرد شد و تصریح کرد: نیاز است شهرداری و میراث فرهنگی برای جلوگیری از ساخت و ساز در حریم بناهای تاریخی اقدام کنند تا بیش از این به خانه های قدیمی سیمین شهر آسیب وارد نشود.

به جز چند تک بنای تاریخی در سیمین شهر، بخش عمده خانه های تاریخی شمال شرقی دریای خزر در شهر گمیشان قرار دارد چراکه قبل از شکل گیری گمیش تپه به شکل امروزی حداقل سه اثر مهم که قدمت آنها به قبل از اسلام می ‌رسند در نزدیکی آن شهر قرار داشت که در بوجود آمدن شهر به خصوص دیوار دفاعی بی تاثیر نبوده است. از جمله آنها می توان به کمیش تپه جیک، تپه کوره سو و دیوار دفاعی گرگان اشاره کرد.

اگرچه گمیشان بافت تاریخی یکپارچه ای مانند شهرگرگان ندارد و خانه های تاریخی این منطقه پراکنده و به صورت کُلُنی است اما از نظام شکل گیری بناهای این منطقه نمی توان چشم پوشی کرد چراکه تعدادی ابنیه ارزشمند در کنار هم شکل گرفته و محله ای را تشکیل داده اند.

به گفته برخی کارشناسان شاید دلیل پراکندگی و نبود انسجام در محلات گمیشان این باشد که ترکمنان به محصور بودن اعتقاد نداشتند به همین خاطر وقتی به معماری روی آوردند بر اساس فرهنگ گذشته خانه هایشان را محصور نکردند.

بسیاری از صاحب نظران قدمت بناهای تاریخی گمیشان را ۱۵۰ سال و متعلق به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی اول می دانند از این رو نمی توان از اهمیت و ارزش تاریخی این بنا به راحتی چشم پوشید.

احسان باقر پور در توضیح معماری خانه های تاریخی گمیشان، گفت: این بناها در دو طبقه احداث شده و دارای سازه های چوبی است که بسیاری از این چوب ها از مقاومت بالایی برخوردار هستند.

فرسایش و دست اندازی بشر عوامل مهم تخریب

این کارشناس ارشد معماری دلیل فرسایش و تخریب خانه هایی مثل خوزینی، روشنی و میرزایی را نبود سکونت دانست و گفت: بلا استفاده ماندن این بناها در دو سال اخیر و دست اندازی برخی افراد فرصت طلب به سرعت تخریب بناها افزوده است.

وی ضمن گلایه از عملکرد میراث فرهنگی گلستان، گفت: در هشت سال گذشته به جز خانه گوگلانی که به موزه صنایع دستی تبدیل شده هیچ خانه ای از سوی این اداره مرمت نشده است.

در هشت سال گذشته به جز خانه گوگلانی که به موزه صنایع دستی تبدیل شده هیچ خانه ای از سوی این اداره مرمت نشده است

باقرپور با بیان این نکته که خانه روشنی سال ۸۸ توسط شهرداری گمیشان خریداری شد و سال ۹۰ به میراث فرهنگی واگذار شد، ادامه داد: قرار شد این خانه به موزه صید و صیادی تبدیل شود درحالی که پس از گذشت چهار سال هیچ اتفاقی برای این بنا نیافتاده و خانه روشنی رو به فرسایش می رود.

برای اطلاع از سیاست و برنامه میراث فرهنگی برای حفظ و نگهداری خانه های تاریخی گمشان و سیمین شهر خبرنگار مهر از معاون اداره کل میراث فرهنگی گلستان توضیح خواست.

نبود همکاری مالکین مشکل اصلی تخریب بناهای تاریخی است

حمید عمرانی رکاوندی علت اصلی تخریب بناهای تاریخی در این دو شهر را همکاری نکردن مالکین با میراث فرهنگی اعلام کرد و به خبرنگار گفت: اختلاف نظر اعضای خانواده مالکین مشکل اصلی به شمار می رود.

وی با بیان این که مرمت بناهای تاریخی این دو شهر در سال های ۹۲ تا ۹۴ در دستور کار میراث فرهنگی قرار داشته، گفت: مالکان برای انجام مرمت بنا از ترس تصرف ملک توسط این اداره مخالفت می کنند.

عمرانی با بیان این نکته که پس از مرمت هر بنای تاریخی، ملک در اختیار صاحبان آن قرار خواهد گرفت، افزود: برای خانه محمدی، عظیمی و بشارتی بین خود مالکین اختلاف نظر برای فروش یا مرمت وجود دارد.

وی از خریداری دو خانه تاریخی گمیشان توسط شهرداری خبر داد و گفت: از خانه گوگلانی با کاربری موزه بهره برداری شده و خانه روشنی هم پس از مرمت به موزه صید و صیادی تبدیل خواهد شد.

وی در خصوص ساخت و سازهای اطراف خانه های تاریخی سیمین شهر، گفت: مامور یگان حفاظت میراث فرهنگی شاید در سرکشی کوتاهی کرده اما شورا و شهرداری هم بی توجهی کرده است.

با توجه به آسیبی که ساخت و ساز اطراف خانه های تاریخی سیمین شهر به این بناها وارد کرده و نادیده گرفتن حریم ثبت این خانه های قدیمی به سراغ شهردار این شهر رفته و دلیل ساخت و ساز در مجاز بناهای تاریخی را جویا شدیم.

شهرداری برای ساخت در مجاور خانه های تاریخی پروانه ای صادر نکرده است

محمدبهرام دوجی در گفتگو با خبرنگار مهر از تخلف در ساخت و ساز در مجاور بناهای  تاریخی خبر داد و گفت: شهرداری برای ساخت در این محوطه به مالکان هیچ پروانه ای نداده است.

وی ادامه داد: درباره این بناها در کمیسیون ماده ۱۰۰بحث خواهد شد و شاید دستور تخریب بنا برای حفظ اثر تاریخی هم صادر شود چراکه شهرداری به حفظ هویت تاریخ در این شهر تاکید دارد.

گرچه میراث فرهنگی تقصیر را بر گردن مالکان انداخته و شهرداری هم می گوید مجوزی برای تخریب نداده است، اما آنچه مشهود است، نبود اراده برای حفظ آثار تاریخی و تعامل دستگاه ها با یکدیگر است. با توجه به اهمیت این بناهای تاریخی و تاکید کارشناسان به منحصر به فرد بودن آن انتظار می رود که دستگاه های متولی که وظیفه حفظ و نگهداری از میراث فرهنگی و انتقال آن به نسل های آینده را بر عهده دارند برای جلوگیری از تخریب بیشتر این خانه های قدیمی سیاست های لازم را اتخاذ کند تا آنچراکه امروز به آن افتخار می کنیم در آینده از حسرت از دست دادن آن نمانیم.

خبرنگار: الهام رئوفی فر

عکاس: اسحاق حمایتی

مهر