مرحله نخست گذار اول جمعيتي

به گزارش گلستان 24:‌در مرحله نخست گذار اول جمعيتي، ميزان‌هاي مواليد و مرگ‌ومير در سطح بالايي قرار دارند و به تبع آن، ميزان رشد طبيعي جمعيت اندك است. در اين مرحله ميانه سني بين حدوداً 22- 15 سال است، و اميد زندگي به سختي به بالاي 40 سال مي‌رسد. هم‌اكنون علي‌رغم پيشرفت‌هاي جهاني در علوم مختلف و نيز استفاده فراگير از آنتي بيوتيك‌ها و كنترل بيماري‌هاي واگيردار، تعداد  قابل توجهي از كشورهاي جهان بويژه در قارة آفريقا از سطح باروري و مرگ‌ومير بالايي برخوردارند، و به نوعي هنوز در مرحله نخست گذار اول جمعيتي قرار دارند.

براي مثال، در سال 2008 ميلادي ميزان باروري كل و مرگ‌ومير عمومي در كشور سومالي به ترتيب برابر با 4/6 و 16در هزار بوده، اين ميزان‌ها براي اوگاندا برابر با 4/6 و 13، براي زامبيا برابر با 9/5 و 17 و براي تانزانيا برابر با 6/5 و 12در هزار بوده است. اين در حالي است كه در همين سال، متوسط ميزان باروري كل، در جهان 6/2 بچه براي هر مادر و ميزان مرگ‌ومير عمومي برابر با 8 در هزار بوده است.

    در مرحله نخست گذار اول جمعيتي سرمايه‌گذاري در مورد تنظيم‌خانواده‌، ‌كاهش مرگ‌ومير اطفال‌، مهار بيماري عفوني و انگلي، ارتقاء بهداشت کودکان و مادران، آموزش و تربيت در دوره ابتدايي از اهم نيازهاي اجتماعي، جمعيتي است. به علت بالا بودن بار وابستگي کودکان، فشار اقتصادي زيادي به جمعيت فعال جامعه وارد خواهد شد، در این مرحله ساختارسني جمعيت‌ها بسيار جوان و قابليت توليد و پس‌انداز اقتصادي بسيار پايين است.

مرحله دوم گذار اول جمعيتي با كاهش اساسي در ميزان‌هاي مرگ‌و‌مير آغاز مي‌شود. در اين مرحله ميزان مرگ‌ومير بويژه مرگ‌و‌مير اطفال و نوزادان بتدريج كاهش يافته، اما ميزان‌هاي باروري همچنان در سطح بالايي قرار دارد، لذا رشد طبیعی جمعیت افزايش مي‌يابد،  بنابراین شاهد افزایش‌هاي اساسی در حجم جمعیت‌هاي ملي در جوامع در حال گذار خواهيم بود(نمودار1).

اين مرحله را مي‌توان مرحله "انفجار‌ي جمعيت" جوامع نام نهاد. در كنار اين تغييرات حجمي و تركيبي جمعيت، شاهد تغييرات فضايي و مكاني جمعيتي خواهيم بود. آغاز و شدت گرفتن مهاجرت‌هاي دسته‌ جمعی از مناطق روستایی به مناطق شهری از عمده‌ترين چالش‌هاي جمعيتي جوامع در اين مرحله از گذار جمعيتي است(زلينسكي، 1979).

بعد از افت اساسي ميزان‌هاي مرگ‌و‌مير، با تأخيري نسبتاً طولاني ميزان باروري نيز رو به کاهش مي‌گذارد. بنابراين شكل هرم‌هاي سني جمعيت‌ها کاملاً دگرگون مي‌شوند، اين فرايند موجب پيدايش نوعي حالت برآمدگي و تورم در تعداد و حجم جمعيت در سنين جواني و ميان‌سالي مي‌شود. با سرعت يافتن كاهش باروري به تدريج شکل سنتي هرم سني كه عموماً مثلثي شكل است، تغيير مي‌كند و پايه‌هاي هرم سني کوچکتر مي‌شود و شکل تحدب و برآمدگی هرم سني در سنين مياني تکميل خواهد شد.

بنابراين ادامه گذار اول جمعيتي، همراه با تغييرات تدريجي ساختمان سني است. نتيجه بالا بودن سطح باروري و افت اساسي آن در يك دوره نسبتاً بلند مدت،  افزايش جمعيت در سن كار است، يعني زماني که برآمدگي بوجود آمده در اثر باروري بالا در هرم سني، به طرف سنين مياني هرم سني ميل مي‌کند. برخي از جمعيت‌شناسان از اين مرحله تحت عنوان «فرصت جمعيتي» ياد مي‌کنند، و مهم‌ترين مشخصه اين دوران افزايش جمعيت در سن كار است. فرصت جمعيتي وقتي رخ مي‌دهد كه افزايش جمعيت در سنين كار با كاهش جمعيت در سن وابستگي(زير 15سال و بالاي 65 سال) توامأن مي‌‌‌گردد.

پنجره جمعيتي به شکل‌هاي متفاوتي منجر به بروز فرصت‌ها براي رشد توليد سرانه مي‌شود.  افزايش تعداد توليد‌کنندگان (جمعيت در سن كار)  نسبت به تعداد مصرف‌کنند‌گان(‌جمعيت كودكان و نوجوانان و سالمندان) بطور طبيعي افزايش توليد سرانه را بدنبال دارد(بلوم2001). بررسي‌هاي بلوم[1] و ويليام‌سن[2] (1998) در مورد تاثيرات ساختار سني بر رشد اقتصادي در آسياي شرقي نشان داد که افزايش جمعيت در سن كار در جهش اقتصادي آسياي شرقي  بسيار مؤثر بوده است، بطوري‌که  بين يک چهارم تا دو پنجم معجزه اقتصادي[3] آسياي شرقي را به بهره گيري از  پنجره جمعيتي شان نسبت داده‌اند.

لازم به تاكيد است كه پنجره جمعيتي و بهره‌وري اقتصادي ناشي از آن همواره قطعي نيست و اين واژه ممكن است به اشتباه تعبير شود. براي تحقق اين فرصت نياز به اتخاذ سياست‌هاي مناسب در حيطه آموزش، بهداشت، انعطاف پذيري بازار‌كار، توسعه اشتغال و نيز تشويق سرمايه‌گذاري و پس انداز است.