قزاق دوزی؛ هنری اصیل در قوم قزاق گلستان

به گزارش گلستان ۲۴؛ به نقل از ایسنا، قوم قزاق از بازماندگان قبایل تاریخی ترک و مغول در آسیای میانه است و از آغاز قرن بیستم میلادی به دلیل سیاست‌های کمونیستی، عده‌ای از قزاق‌ها مهاجرت و از طریق ترکمنستان در ایران بخصوص استان گلستان و شهرهای گنبد، گرگان و بندر ترکمن ساکن شدند.

قزاق‌ها بعد از سکونت در ایران باوجود پذیرش فرهنگ ایرانی، از اصالت‌های قومی خود نیز حفاظت کردند. قزاق‌ها مردمی اهل‌فن، دانا و کار بلد بودند و در بین ترکمن‌های آن دوران به‌عنوان «بیلیش» معروف شدند. مهارت قزاق‌ها در ساخت ارابه، آلاچیق، آهنگری، چارق‌دوزی، نمدمالی، گل یقه سازی، سوزن‌دوزی و پوشاک سنتی، بسیار زیاد بود. این قوم به خاطر امکان بالای کسب‌وکار در استان گلستان، به‌تدریج در شهرهای بندر ترکمن، گنبد و گرگان ساکن شده و اولین محلات منسجم قزاق‌ها، در شهرستان‌های بندر ترکمن، گمیشان و روستاهای خواجه نفس و روستای آرخ بزرگ شکل گرفتند.

پوشش سنتی قزاق‌ها:

قزاق‌های مقیم ایران همچنان پوشش سنتی خود را حفظ نموده و عموماً لباس آن‌ها سفیدرنگ بوده و دارای الحاقاتی چون زیورآلات، قزاق دوزی، منجوق‌دوزی و ملیله‌دوزی است.

قزاق دوزی یا بیلیش دوزی، سوزن‌دوزی خاص قوم قزاق بوده که با استفاده از نخ‌های ابریشمی و نقوش هندسی خاص قزاق، بر روی پوشاک سنتی انجام می‌شود.

قزاق‌ها در مناسبت‌های مختلف، لباس‌های متفاوتی می‌پوشند. این لباس‌ها در رنگ‌های سفید، قرمز، صورتی و رودوزی‌های متنوع، دوخته می‌شوند. از نقوش شاخص این قوم می‌توان به شاخ حیواناتی چون قوچ، پرنده، گل و خورشید اشاره کرد.

عروس قزاق، لباس ویژه‌ای به نام «کلن کویلک» دارد که جلیقه‌ای مخصوص روی این لباس پوشیده می‌شود که در زبان قزاقی به این جلیقه «کلن بشبت» می‌گویند. عروس در بدو ورود به خانه شوهر، پالتویی از پوست سمور دوخته‌شده می‌پوشد که به نام «اشک» یا «ژاداقای» معروف است و کمربندی از جنس ابریشم که طول آن گاها به سه متر می‌رسید به دور کمر می‌بندند که در ورود به خانه داماد، یک نفر از زنان طایفه داماد که «ژنگشه» نام دارد این کمربند را باز می‌کند.

زنان قزاق متأهل، روسری سفید یا «آق ژاولق» به سر کنند. در لباس‌های زنان قزاق انواع نقش و نگارها و منجوق‌دوزی و ملیله‌دوزی نمایان گر است.

لباس اصلی مردان را «کویلک» و روپوش روی آن را «شاپان» می‌نامند. هر مردی به نسبت سن و مقام اجتماعی خود، از انواع کلاه‌ها استفاده می‌کند که هریک اسم جداگانه‌ای دارد. مانند «تاقیا» که در زمان نمازخواندن استفاده می‌شود و «شبکه» که خان‌ها و بزرگان قزاق به سرمی گذارند و «صله»، دستاری که مرد به سفر حج رفته به سرمی بندد.

زنان قزاق لباس‌های خود را با زیورآلات می‌آرایند. زیورهایی مانند گردنبند سکه‌ای طلا (دزبه)، انگشتر (سقینه)، گوشواره (شقرشق)، دستبند (بلیزک).

لباس قزاق با استفاده از پارچه‌های کتان سفیدرنگ، پارچه‌های مخمل، جیر مشکی، پارچه‌های حریر ، خز (پوست روباه)، پشم گوسفند نریسیده (جهت آستری)، نخ‌های رنگی ابریشمی (عمدتاً از رنگ قرمز شرابی)، گلابتون، دمسه، نخ‌های زری و با استفاده از ابزار خیاطی تهیه می‌شود.

معرفی تعدادی از قطعات مربوط به پوشاک سنتی قزاق:

اِشیک (کت بلند زنانه)

اشیک، کت آستین‌بلند جلو بازی است که روی پیراهن پوشیده می‌شود. قد آن از پیراهن کمی کوتاه‌تر و تا زیر زانو است. آستری آن از پارچه نخی بوده و در کت‌های زمستانه، آستر را با پشم ریسیده نشده گوسفند به شکل مارپیچ با صمغ می‌چسبانند. قسمت رویه کت، پارچه مخمل زرشکی‌رنگ بوده و روی آن را چرخ دوزی می‌کنند. در زمان قدیم تمام نقوش روی لباس با دست دوخته‌شده و دورتادور لباس، یقه و سرآستین را با خز تزئین می‌کردند. مچ آستین‌ها، لبه‌های کت و رویه آن با نوارهای قیطان که نقش‌ها و رنگ‌های گوناگون دارد نواردوزی شده و رویه کت با استفاده از منگوله‌های دستباف، تزئین می‌شده است.

بِشوِد (جلیقه زنانه)

این نوع جلیقه با الگوی بسیار ساده و تزئینات مختلف بکار می‌رود. جنس آن از پارچه جیر مشکی و آستری داخل آن از پارچه نخی است. رویه و پشت جلیقه با استفاده از یراق‌های طلایی، آینه‌کاری و مروارید، تزئین شده است.

کؤیلِک (پیراهن زنانه)

این نوع پیراهن از مخمل زرشکی‌رنگ با الگویی ساده بوده و یقه آن گرد و چاکی تا بالای سینه دارد. دو طرف پیراهن دارای چاک بوده و آستین‌های لباس، بلند و قد آن تا مچ پا است. درگذشته نقوش خاص قزاق را با پولک بر روی لباس می‌دوختند ولی امروزه به‌صورت ماشینی، خامه‌دوزی می‌شود و غالباً لباس عروس پرنقش است و لباس سایر افراد، ساده و بدون تزئینات است.

دامبال (شلوار زنانه)

جنس شلوار از پارچه کنفی و سفیدرنگ بوده، الگوی شلوار ساده و قسمت دم پای آن با نقش نگار و نوار قیطان ساده تزئین می‌شده است.

تیک (چکمه)

چکمه چرمی که در قدیم نقره‌کاری می‌شده و نوع کوک ساور آن معروف است.

ژاولق (کلاه زنانه)

زنان میان‌سال و پیرزنان قزاق از دستاری مانند عمامه که تمامی سرو گردن را می‌پوشاند، استفاده می‌کنند که در زبان بومی به آن «بوراما» می‌گویند. این کلاه پارچه‌ای سفیدرنگ با کاربرد روسری و در دو صورت بوراما و ژاولق تولید می‌شود. الگوی آن کلاه مانند بوده و برای دوخت آن از پارچه نخی آهاردار استفاده می‌شود. در متن روسری تزئیناتی به شیوه بیلیش دوزی و طرح‌های غالباً هندسی به کار می‌رود.

رنگ غالب کلاه جگری‌رنگ بوده و سایر رنگ‌های آن نارنجی ، قرمز ، آبی و سبز است. حاشیه آن را با طرح گندم و یا برگ به رنگ سبز تزئین می‌کنند.

هنگام بستن کلاه، روسری را از قطر تاکرده و به شکل سه‌گوش درآورده سپس روی سر انداخته و قسمت جلوی آن‌که بر روی پیشانی قرار می‌گیرد از داخل مقوا گذاشته و دو سر آن را از پشت سر به هم گره می‌زنند. دختران قزاق به همراه لباس، قبه و زنان متأهل، کلاه ژاولق بر سر می‌گذارند. اما امروزه دختران از روسری‌های رنگی و زنان متأهل، از روسری سفید استفاده می‌کنند.

*زهرا مهدی‌زاده، کارشناس معاونت صنایع‌دستی و هنرهای سنتی گلستان