حرکت لاک‌پشتی احداث موزه بزرگ شهر تاریخی گنبدکاووس

به گزارش گلستان ۲۴؛ عملیات اجرایی احداث موزه در گنبدکاووس که در ایام دهه فجر سال ۹۴ باحضور استاندار وقت گلستان، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان و مسوولان محلی شروع شد با گذشته حدود چهار سال، به گفته رییس میراث فرهنگی این شهرستان هنوز در مرحله گودبرداری اولیه برای ساخت ساختمان است.

منطقه گنبدکاووس به عنوان بخشی از استان گلستان فعلی از لحاظ پیشینه تاریخی (پیش از اسلام) به نام‌های "ورکان، هیرکان و هیرکانیه" مشهور بود و بعد از اسلام به "جرجان" و در دوره تیموری به بعد به گنبدقابوس و از سال ۱۳۱۶ نیز گنبدکاووس نامگذاری شده، دارای ظرفیت‌های تاریخی و فرهنگی زیادی است که نمایش این ظرفیت‌ها، مستلزم احداث موزه در آن است.

مروری بر ظرفیت‌های تاریخی و میراثی گنبدکاووس

الف) شهر تاریخی جرجان

بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسان و آثار تاریخی برجای مانده، سابقه تمدن و آبادانی منطقه گنبدکاووس به ۶ هزار سال قبل بر می‌گردد و جرجان از شهرهای قدیمی بوده که در سال ۹۸ هجری قمری "یزید بن سهلب عرب" این شهر را تصرف و خرابی‌هایی در حین جنگ وارد کرده است، اگرچه بعدها مرمت شده ولی در اثر تهاجم تیموریان و مغول‌ها عظمت و آبادانی آن از بین رفته است.

شهر تاریخی جرجان درفاصله سه کیلومتری غرب شهر گنبدکاووس و در کنار مرقد مطهر حضرت یحیی بن زید(ع) قرار دارد؛ این مکان تاریخی که در زمان آبادانی ۱۲۰۰ هکتار مساحت داشته و به عنوان یکی از شهرهای پیشرفته زمان خود به شمار می‌رفته اکنون به دلایل مختلف نظیر توسعه بخش کشاورزی، ساخت خانه‌های مسکونی و کاوش‌های غیرمجاز، بخش‌های زیادی از آن از بین رفته و به حدود ۲۵۰ هکتار کاهش یافته است.

شهر تاریخی جرجان از بلاد معتبر در دوره‌های سامانیان، آل زیار و سلجوقیان بوده و در سال ۶۲۰ هجری قمری بر اثر حمله مغول از بین رفت؛ این شهر در دوران اوج شکوفایی خود مهد علم و ادب و صنایع نظیر شیشه‌گری، فلزکاری سفالگری بود و در سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ مورد کاوش های علمی قرار گرفت.

این شهر یکی از باارزش‌ترین آثار برجای مانده از دوران اسلامی است که در سال ۱۳۱۷ با شماره ۴۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

ب) دیوار دفاعی گرگان

علاوه بر شهر جرجان، دیوار دفاعی گرگان ( سد اسکندر ) که مربوط به دوره ساسانیان بوده، از جمله آثار تاریخی و ارزشمندی است که از قسمت شمال و شمال شرقی گنبدکاووس عبور می‌کند و به گفته ابراهیم کریمی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گلستان قرار است با فراهم شدن برخی زیرساخت‌ها، مقدمات ثبت جهانی آن در فهرست آثار سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) انجام شود.

این دیوار دفاعی و بزرگ که به دیوار سرخ و در برخی متون قدیمی با عنوان مار سرخ نیز مطرح شده، یکی از سه دیوار تاریخی جهان است که با نام‌های سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز، قزل ییلان، قزل آلانگ و آلان(به زبان ترکمنی) نیز در منابع جغرافیای تاریخی و سفرنامه ها نگارش شده است.

طول دیوار تاریخی گرگان حدود ۲۰۰ کیلومتر و عرض آن بین ۲ تا ۱۰ متر بوده که با مصالح آجر به ابعاد ۱۰×۴۰×۴۰ سانتیمتر ساخته شده است و این دیوار در طول مسیر دارای تاسیسات وابسته نظیر خندق، زنجیره ای از قلعه ها، کوره های آجرپزی، سد و کانال‌های هدایت آب بوده است.

دیوار از نظر شرایط محیطی در دو بخش کوهستانی و نیمه بیابانی جای دارد و به لحاظ موقعیت جغرافیایی به فاصله اندکی از گرگانرود و در امتداد آن (ضلع شمالی رودخانه) واقع است.

امروزه بقایای دیوار تاریخی از کرانه‌های شرقی دریای خزر تا ارتفاعات و دره های البرز شرقی در دامنه بیلی کوه در شهرستان کلاله (شرق گلستان) قابل مشاهده است.

پیشتر، تاریخ ساخت دیوار گرگان را به دوره اشکانی نسبت می دادند اما مطالعات پژوهشی و آزمایشگاهی انجام شده در سال‌های اخیر نشان داد که این دیوار در دوره ساسانی و به منظور جلوگیری از هجوم اقوام شمالی احداث شده است.

ج) گنبدقابوس

بنای تاریخی گنبدقابوس واقع در مرکز شهر گنبدکاووس که عنوان بلندترین برج آجری جهان را دارد درسال ۳۹۷ هجری قمری به دستور شمس المعالی قابوس بن وشمگیر از پادشاهان آل زیار احداث شده و در روز دهم تیر ۱۳۹۱ هجری شمسی در فهرست آثار سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسید.

این بنای تاریخی که دکتر "عبدالمجید نورتقانی" سرپرست پایگاه میراث جهانی گنبدقابوس از آن به عنوان پردیس آینه تمدن اسلامی و شاهکاری از عصر طلایی جهان اسلام در قرون ۳ و ۴ هجری قمری و نیز شاهدی بر نگاه مهندسی و دانش معماری اسلامی می‌داند، به شماره ۸۶ در سال ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست آثار میراث فرهنگی کشور هم به ثبت رسیده است.

این شاهکار معماری اسلامی که بر روی تپه‌ای به بلندی ۱۵ متر قرار گرفته، ۵۵ متر ارتفاع دارد که با احتساب بلندی تپه، ارتفاع آن در مجموع به ۷۰ متر می‌رسد و آجر و ملات گچ از مصالح اصلی ساخت آن است.

بدنه خارجی مدور این بنا دارای ۱۰ ترک (مانند ستاره ۱۰ پر) است که به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند و در هر ترک آن عبارتی آجری و کتیبه‌ای شکل با خط کوفی نوشته شده و ورودی بنا دارای سردر هلالی و گلویی مقرنسی است که یکی از نخستین مقرنس‌کاری‌ها در معماری اسلامی ایران محسوب می‌شود.

کتیبه‌های گنبد قابوس با خط کوفی بنایی (معقلی) در عین سادگی کاملاً خوانا و برجسته هستند که در دو ردیف در بدنه بنا در قاب‌های مستطیلی به طور قرینه در بالا و پایین تکرار شده‌اند که متن آن به شرح ذیل است "بسم الله الرحمن الرحیم، هذا القصر العالی، الامیر شمس‌المعالی، الامیر ابن الامیر، قابوس بن وشمگیر، امر ببنائه فی حیاته، سنة سبع و تسعین و ثلثمائة قمریة و سنة خمس و سبعین و ثلثمائة شمسیة".

برگردان پارسی این کتیبه‌ها نیز چنین است که "به نام خداوند بخشندهٔ مهربان، این است کاخ باشکوه، امیر شمس معالی، امیر پسر امیر، کاووس فرزند وُشمگیر، فرمان داد به ساخت آن در دوران زندگی اش، سال سیصد و نود و هفت هجری قمری و سال سیصد و هفتاد و پنج خورشیدی".

د) تپه‌های باستانی

علاوه بر آثار و ابنیه تاریخی ذکر شده گنبدکاووس، این منطقه تاریخی افزون بر ۶۰ قلعه و تپه باستانی آن هم فقط تا شعاع ۱۵ کیلومتری از مرکز این شهر دارد که احیا و معرفی مجموعه این آثار در قالب سایت موزه می‌تواند به توسعه صنعت گردشگری گنبدکاووس و استان گلستان کمک زیادی کند.

تپه‌های "دلگشا، راهنمایی،حسن‌آباد، قبرستان، یارم‌تپه، گوزنی‌تپه، قره‌محمدتپه" و نیز قلعه‌های "سیلو، گوگ، پل، حاجیلرقلعه و دشت‌قلعه" تنها برخی از تپه‌ها و قلعه‌های باستانی و تاریخی شهرستان گنبدکاووس هستند.

وجود زیارتگاه امامزاده یحیی بن زید نوه امام زین العابدین (ع) که دارای بنای بزرگ و محوطه‌ای وسیع و رواق آیینه‌کاری شده بوده و از آثار تاریخی ارزشمند این زیارتگاه نیز وجود محراب و گچبری‌های انجام شده مربوط به دوره سلجوقی در جوار ضریح  مطهر آن امامزاده می باشد به همراه تنوع اقوام با فرهنگ، آداب و رسوم و البسه و پوشاک خاص آنها از دیگر ظرفیت‌های تاریخی و فرهنگی این منطقه است که ضرورت تسریع در راه اندازی موزه را دو چندان کرده است.

نکته‌ای که دکتر "عبدالمجید نورتقانی" سرپرست پایگاه میراث جهانی گنبدقابوس نیز با اشاره به قدمت تاریخی شهرستان گنبدکاووس که به عنوان یکی از سکونتگاه‌های قدیمی مطرح بوده و نیز آثار و ابنیه‌های تاریخی موجود در آن می گوید که این منطقه پردیس آینه تمدن اسلامی است.

وی افزود: بناهای تاریخی موجود در این منطقه از جمله بنای گنبدقابوس که یکی از شاهکارهای معماری عصر طلایی اسلامی در قرن ۳ و ۴ هجری قمری و شاهدی بر نگاه مهندسی و دانش معماری اسلامی آن دوره است، اشیای تاریخی کشف شده درمنطقه که هم اکنون در موزه‌ ملی، موزه گلستان و یا در استان‌های دیگر نگهداری می‌شود، در کنار فرهنگ و آداب و رسوم اقوام فعلی ساکن در این دیار جملگی می‌تواند، مهر تاییدی بر تسریع در راه‌اندازی موزه در گنبدکاووس باشد.

روند احداث موزه بزرگ گنبدکاووس از حرف تا عمل

موضوع احداث موزه‌ای به عنوان یکی از مطالبات  سال‌های پیش مردم گنبدکاووس از مسوولان  برای نخستین بار در ۱۰ مرداد ۱۳۹۴ از سوی محمد حمیدی فرماندار وقت این شهرستان رسانه‌ای شد و وی در اظهاراتی اعلام کرد که عملیات اجرایی این موزه بزرگ با حضور معاون اول رییس جمهوری آغاز می‌شود.

وی گفته بود که گنبدکاووس یکی از نقاط تاریخی کشور است و کشفیات باستان‌شناسی زیادی در آن انجام شده که با احداث موزه‌ای بزرگ می توان این اشیای تاریخی را به نمایش عموم گذاشت و در کنار آن از این مکان برای امور آموزشی و پژوهشی باستان‌شناسان شرق کشور نیز استفاده کرد.

 حمیدی همچنین گفته بود که شورای اسلامی شهر و شهرداری گنبدکاووس برای احداث موزه بزرگ این شهرستان، ۲۰ هزار مترمربع از مساحت بوستان موسوم به داریوش این شهر را به این امر اختصاص داده است.

با این حال اگرچه برای شروع عملیات اجریی این پروژه بزرگ، معاون اول رییس جمهوری به گنبدکاووس سفر نکرد اما عملیات اجرایی آن در ایام دهه فجر همان سال با حضور استاندار وقت گلستان، مدیرکل میراث فرهنگی استان و فرماندار ویژه این شهرستان و با هزینه پیش بینی شده ۲۲ میلیارد ریال که گفته شد از این مبلغ هفت میلیارد ریال آن نیز تخصیص یافته، آغاز شد. 

هنوز چند ماهی از مراسم کلنگ زنی این پروژه نگذشته بود که در ۲۱ اردیبهشت ۹۵ رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گنبدکاووس از بدقولی مسوولان و عدم تخصیص بودجه اولیه یعنی هفت میلیارد ریال برای احداث موزه بزرگ این شهرستان خبر داد و گفت که با وجود گذشت سه ماه از آغاز عملیات اجرایی این پروژه، هنوز اعتباری برای آن اختصاص نیافته است.

رضا پورمهدی به ایرنا گفته بود که تخصیص نیافتن بودجه اولیه پروژه که قرار بود از محل ماده موسوم به ۱۸۰ تامین شود و نیز شروع نشدن ساخت و ساز موزه بزرگ گنبدکاووس، سبب اعتراضاتی در این خصوص ازسوی مردم شهرستان به این اداره شده است.

چند ماه پس از این موضوع، از سوی مسوولان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گلستان اعلام شد که عملیات اجرایی این پروژه به دلیل بازنگری در نقشه‌ها و اینکه قرار است، بزرگترین موزه در منطقه شمال کشور باشد، از شروع عملیات اجرایی آن در چند ماه آینده خبر دادند.

با این حال به گفته مریم آق آتابای رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گنبدکاووس، مطالعات مرحله نخست این پروژه ملی درسال ۹۶ انجام و انشعابات آب و برق آن نیز اخذ شد.

در ادامه و پس از اقدامات انجام شده سال ۹۶، پروژه متوقف شد که در نهایت ۲۲ آبان ۹۷ جلسه‌ هماهنگی احداث موزه بزرگ استان گلستان در گنبدکاووس با حضور محمدرضا کارگر مدیرکل موزه‌ها و اموال منقول تاریخی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور، مدیرکل میراث فرهنگی استان و مسوولان شهرستانی برگزار شد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گلستان در این جلسه مجددا از آغاز عملیات اجرایی بزرگترین موزه منطقه شمال کشور در شهرستان گنبدکاووس با اعتبار اولیه ۲۲ میلیارد ریال در چند ماه آینده خبر داد و گفته بود که پس از پایان مطالعات و طراحی فاز دوم موزه گنبد که تا دو ماه دیگر پایان می یابد، برگزاری مناقصه و انتخاب پیمانکار انجام می‌شود.

به گفته وی، برای عملیات اجرایی این موزه که ابتدا قرار بود در ۳۵۰۰ متر مربع زیربنا احداث شود اما بعدا با نظر مساعد سازمان میراث فرهنگی کشور به حدود ۶ هزار مترمربع افزایش یافت، مبلغ ۲۲ میلیارد ریال اعتبار پیش بینی شده است.

کریمی اضافه کرده بود که ۵۰ درصد از اعتبار پیش بینی شده امسال از محل اعتبارات تملک دارایی‌های شهرستان گنبدکاووس و بقیه نیز از منابع ملی سازمان میراث فرهنگی تامین و تخصیص می‌یابد.

وی گفته بود که بر اساس پیش‌بینی انجام شده ساخت هر مترمربع موزه حدود ۱۰۰ میلیون ریال هزینه دارد که درصورت تامین بموقع اعتبارات مورد نیاز، موزه بزرگ گنبدکاووس که یک پروژه ملی و از مدرن‌ترین موزه‌های کشور خواهد بود، در مدت چهار تا پنج سال آینده به بهره برداری می‌رسد.

با این حال از آن زمان تاکنون به گفته رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گنبدکاووس، پیمانکار احداث پروژه انتخاب شده و عملیات گودبرداری آن نیز درحال انجام است.

مریم آق آتابای می گوید که امسال از محل اعتبارات سفر سال گذشته ریاست جمهوری به گنبدکاووس مبلغ ۲۲ میلیارد ریال و همچنین از محل اعتبارات شهرستانی مبلغ ۲۳ میلیارد ریال برای احداث موزه بزرگ گنبدکاووس پیش بینی شده و قرار است از اعتبارات ملی هم منابعی برای این پروژه پیش بینی شود.

وی افزود: در صورت تخصیص اعتبارات پیش بینی شده امسال که تا الان فقط نامه تخصیص اعتبارات سفر ریاست جمهوری ابلاغ شده، عملیات احداث موزه بزرگ گنبدکاووس سرعت بیشتری خواهد گرفت.

شهرستان گنبدکاووس با ۳۵۰ هزار نفر جمعیت درشرق استان گلستان واقع است.

/ایرنا